Językowe dylematy

---

• 24 listopada 2015

  Obok instruktażu istnieje również instruktarz. I ma inne znaczenie

  Wszyscy znamy wyraz instruktaż, który oznacza udzielanie komuś wskazówek, instruowanie. Nie każdy wie jednak, że w polszczyźnie istnieje również wyraz instruktarz, który oznacza zbiór instrukcji lub przepisów, książkę z instrukcjami. Dodać trzeba, że wyraz ten uchodzi dziś jednak za przestarzały, a w jego miejsce mówimy zazwyczaj po prostu o instrukcji (lub zbiorze instrukcji). Prof. Mirosław Bańko w poradni językowej PWN […]

• 12 listopada 2015

  Czy zapis daty można zacząć od zera, np. 09.10.2015

  Nie tak dawno temat ten poruszył (pośrednio, bo skupiając się na nieco innej kwestii) jeden z naszych Czytelników, p. piotr (zapis nicku oryginalny). Jeśli dopełnianie zerem liczby dni jest błędem, to dlaczego dopełnianie liczby miesięcy nie jest? Wydaje się to trochę nielogiczne – zauważył. Osobiście zawsze byłem zdania, że zapis taki jak w tytule, 09.10.2015, lub inne analogiczne: 01.01.2001, 02.01.2016 […]

• 28 czerwca 2015

  Jeden przecinek… i bohater usiądzie w innym miejscu

  Oto nie pierwszy już ciekawy przykład zdania, w którym jeden przecinek zmienia istotnie sens. – Zechciej nalać mi soku. Zaschło mi w gardle po podróży – powiedział, odchodząc do najbliższego, pustego stolika. Wypowiedź narracyjna oznacza, że bohater podszedł do stolika, który znajdował się najbliżej. I właśnie ów konkretny stolik stojący najbliżej nie był przez nikogo zajęty. Ale jeśli skasujemy przecinek […]

• 21 kwietnia 2015

  Zapisy wymiarów. Uzupełnienie: Przecinek dziesiętny

  Aż trzy osoby celnie wskazały na niedoskonałość w naszym ostatnim wpisie (zob. tutaj), zwracając uwagę na niepełność naszej odpowiedzi. Przypomnijmy na początek pytanie Czytelniczki: Piszę z prośbą o pomoc w ustaleniu, która forma zapisu wymiarów będzie poprawna: (140.8mm x 72.4mm x 9.9mm) czy może to zapisać bez tych spacji przed i po znaku x? Naturalnie wtedy miary trzeba będzie usunąć. […]

• 22 marca 2015

  Skrót od Spółki Akcyjnej: SA czy S.A.?

  W 2011 r., zachęceni przez Czytelników, podjęliśmy na stronie temat skrótów (i skrótowców) od nazw spółek. Odsyłam do tekstów: Spółki i skrótowce oraz «Spółka» czy «spółka» z ograniczoną odpowiedzialnością?. Po długim czasie do tego ciekawego (i bardzo nieuporządkowanego językowo) tematu wracamy, by omówić temat skrótowca od Spółki Akcyjnej, a właściwie po to, by przytoczyć dwie warte zauważenia opinie w tej […]

• 20 stycznia 2015

  Staro-cerkiewno-słowiański, ale szaroniebieskosrebrzysty – przymiotniki złożone z trzech członów nierównorzędnych

  Użytkownik o wdzięcznym nicku Ktoś zmotywował nas ostatnio do tego, by powrócić do tematu przymiotników złożonych, który omawialiśmy jeszcze w roku 2010. Zwrócił nam bowiem uwagę na konieczność pewnego istotnego uzupełnienia. Kwestię rozróżnienia przymiotników złożonych z dwóch członów omówiliśmy szczegółowo w tekście Jasnoczerwony, czarno-biały i nowo wybrany. Podobna konstrukcja – różna pisownia. Dlaczego?. Krótko przypominam: pisownię łączną stosujemy wtedy, gdy […]

• 12 września 2014

  Z kumplem-kuzynem. Czy Dominika napisała poprawnie? O pisowni z łącznikiem i rozdzielnej

  Dominikę (na zdjęciu), moją szwagierkę, znają z twarzy wszyscy stali Czytelnicy naszej strony, bo niemal od początku jej fotografie towarzyszą wpisom na Językowych Dylematach. Dziś jednak chcę nawiązać do jej osoby w kontekście stricte językowym. Otóż jakiś czas temu Dominika, podpisując zdjęcie, na którym znajdują się jej pierworodny oraz mój syn Piotruś, użyła następującego sformułowania: „Z kumplem-kuzynem Piotrusiem”. Użycie w […]

• 5 września 2014

  Śmiali się czy śmieli się

  Zapewne niemal każdy Czytelnik spoza terenu Mazowsza odpowie natychmiast, że formą poprawną jest śmiali się, a brzmienie śmieli się wyda mu się wręcz dziwne. I rzeczywiście formą bardziej rozpowszechnioną, mającą dłuższą tradycję jest ta oparta na samogłosce a. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN wskazuje ją nawet jako jedyną poprawną w ramach polszczyzny ogólnej. Dla Czytelników z Mazowsza mam jednak dobrą […]

• 27 lipca 2014

  Grejfrut czy grejpfrut

  Które z powyższych brzmień jest poprawne? W wymowie często słyszymy uproszczone grejfrut. Forma ta nie jest piętnowana przez językoznawców, ale uznawana po prostu za potoczną, możliwą do zaakceptowania w polszczyźnie mówionej. Należy tylko zwracać uwagę, by grejfrut nie przedostawał się do języka pisanego, w którym uchodzi raczej za błąd. Poprawne formy zapisu to grejpfrut i grapefruit (choć ta oryginalna pisownia […]

• 12 marca 2014

  Dlaczego piszemy Białostocczyzna, ale białostoczanie

  Zadawane na naszej stronie pytania dotyczą często odmiany nazw miejscowości lub nazw mieszkańców danego terenu. Niekiedy zdziwienie budzi fakt, że tak odmienny jest – dajmy na to – przymiotnik utworzony od danej nazwy własnej od formy określającej mieszkańców. Dlatego dziś na przykładzie pokrewnym tłumaczymy, skąd biorą się niektóre różnice. W dwóch formach przytoczonych w tytule zdziwienie może budzić fakt, że […]

• 9 marca 2014

  Dialogi. Wypowiedź bohatera a didaskalia – jedna czy wiele opcji?

  Ostatnio na naszym facebookowym profilu wywiązała się dyskusja na temat narracji w dialogach – konkretnie chodziło o to, kiedy didaskalia powinny się rozpoczynać wielką literą (i powinno się postawić kropkę po wypowiedzi bohatera), a kiedy małą. Pan Marcin podsunął mi pewne pytanie oraz odpowiedź na nie z poradni językowej PWN. Oto pytanie…: Mam problem z zapisem didaskaliów. Wiem, że wszystkie […]

• 22 grudnia 2013

  Święta Teresa z Avila czy z Avili

  Jako katolik (ponadto z wykształcenia nie tylko polonista, lecz także teolog) zawsze w okolicach Świąt staram się rozstrzygnąć jakiś dylemat językowy mniej lub bardziej związany z religią. Dziś parę słów o tym, skąd dokładnie pochodziła Teresa Wielka. Jednym zdaniem, dla przypomnienia (lub informacyjnie): św. Teresa Wielka to hiszpańska karmelitańska mistyczka żyjąca w XVI wieku, ważna postać, odnowicielka dyscypliny i życia […]

• 9 grudnia 2013

  Nadwerężyć czy nadwyrężyć

  Obydwie wymienione w tytule formy są dziś uznawane za poprawne, ale jedna z nich jest bardziej uzasadniona historycznie i dłużej obecna w polszczyźnie. Wyraz ten został pierwotnie zapożyczony z języka ukraińskiego, mając formę nadweredzić. Miał on też inne znaczenie – ‘nadpsuć’. Pod wpływem gwarowym czasownik ten został zniekształcony do formy nadwerężyć, która weszła następnie do normy ogólnej polszczyzny. Z czasem […]

• 17 października 2013

  Czy „gratisy” to poprawna forma?

  Ostatnio spotkałam się z pewną wątpliwością dotyczącą odmiany wyrazu „gratis”. Nie od dziś słowo to otacza nas niemal z każdej strony, a w celu uruchomienia naszych portfeli zostało odmienione już przez wszystkie przypadki. Czy słusznie? Okazuje się, że tak! Słowo to zostało zapożyczone z łaciny i pierwotnie miało bardzo bliskie znaczenie do tego, jakie znamy. „Gratis” (z łac. gratia – […]

• 13 października 2013

  Internet – wielką czy małą literą

  Od dawna opinie w tej sprawie, także wśród językoznawców, są podzielone. Dziś nieco szerzej omawiamy ten temat, przedstawiając opinie zwolenników zapisywania wyrazu internet wielką literą oraz tych, którzy wolą w tym słowie używać małej. Na początek dłuższa wypowiedź naszego Czytelnika, p. Mateusza. Witam! Mam pytanie odnośnie słowa „Internet”. Jeszcze kilka lat temu był dozwolony tylko i wyłącznie zapis wielką literą. […]

• 10 lipca 2013

  Opacznie, nieopatrznie i opatrznie

  W Małym słowniku wyrazów kłopotliwych prof. Mirosława Bańki czytamy: opatrzność, czasem pisana wielką literą, pochodzi od dawnego przymiotnika opatrzny ‘przezorny, dbały’, który z kolei wywodzi się od czasownika opatrzyć. Podobieństwo dźwiękowe do słowa opaczność może być źródłem żartów językowych (por. tytuł książki Jeremiego Przybory, Przymknięte oko opaczności). Gorzej, gdy jest źródłem błędów ortograficznych. Warto sobie zapamiętać, że te jakże podobne […]

• 2 czerwca 2013

  Boski, Boży – kiedy wielka, kiedy mała litera

  W ostatnio redagowanej książce natknąłem się na zaskakującą propozycję zapisu form wołacza określeń Boga i Maryi: boże, ile kosztuje łosoś? boże, wybacz mi te kłamstwa a nawet: jezu święty, matko boska. Aby być uczciwym, dla pełnego obrazu trzeba dodać, że główna bohaterka traktuje religijność tylko jako sztuczną tradycję, sama deklaruje się jako niewierząca. Narrator zaś w dużej mierze utożsamia się […]

• 16 maja 2013

  Prezydent Krakowa, miasta Krakowa czy miasta Kraków

  Czasami zastanawiamy się, które z trzech powyższych form są poprawne. W stosunku do jakich jednostek administracyjnych i kiedy można użyć poszczególnych sformułowań. W języku nieurzędowym (np. w artykułach w czasopismach czy internecie) powinniśmy używać pierwszego określenia. W tej konstrukcji nazwa miejscowości – niezależnie od wielkości jednostki administracyjnej oraz od funkcji pełnionej przez daną osobę – jest zawsze odmienna: prezydent Warszawy, […]

• 14 lutego 2013

  Dzwonimy pod numerem, na numer czy pod numer?

  Z niektórymi zwrotami mamy do czynienia w języku mówionym na tyle często, że uznajemy je za formy utarte. Tymczasem wiele z nich to niestety błędy, które – co gorsza – przedostają się z łatwością do języka pisanego. Wątpliwości często budzą na przykład następujące warianty: a) Więcej można dowiedzieć się, dzwoniąc do Jana Nowaka, pod numer telefonu xxx xxx xxx. b) Więcej […]

• 9 sierpnia 2012

  Repasaż czy repesaż

  

  Trwa Olimpiada w Londynie. W wielu dyscyplinach odbywają się dodatkowe walki lub wyścigi przegranych zwane… no właśnie jak dokładnie? Część komentatorów nazywa je repasażami, część repesażami. W artykułach sportowych czytamy raczej o repasażach. Ale np. ostatnio jeden z komentatorów, przywołując francuskie słowo, od którego ów wyraz pochodzi, utrzymywał, że powinno się mówić repesaż. U kibica dbającego o język może się […]

---