Odmienne części mowy

Zachęcamy do przeczytania cyklu trzech artykułów o częściach mowy i częściach zdania, których autorką jest Katarzyna Olszewska. Artykuły na stałe znajdą się w naszej Bazie informacji, by można było po nie sięgnąć w razie potrzeby. Poniżej pierwszy artykuł o odmiennych częściach mowy.

Części mowy w języku polskim dzielą się na dwie grupy: odmienne i nieodmienne.

Odmienne części mowy to:

• rzeczownik,
• czasownik,
• przymiotnik,
• liczebnik,
• zaimek.

Rzeczownik

– nazywa istoty żywe, przedmioty i pojęcia,
– odpowiada na pytania kto? co?,
– rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby, natomiast nie odmieniają się przez rodzaje – ich rodzaj gramatyczny jest stały,
– wśród rzeczowników wyróżniamy nazwy własne, które piszemy wielką literą i nazwy pospolite, pisane małą literą,
– wiele problemów sprawiają rzeczowniki zapożyczone, skrótowce i obce nazwy własne, które nie weszły jeszcze do polskiego systemu fleksyjnego, np. boa, PKO, Monte Carlo – pozostają one nieodmienne we wszystkich użyciach składniowych,
– część rzeczowników ma tylko formę liczby pojedynczej (tzw. singularia tantum), wśród nich wyróżnia się:

1. nazwy przedmiotów niepoliczalnych – piasek, woda,
2. nazwy pojęć abstrakcyjnych – miłość, wiedza,
3. nazwy zbiorów osób lub przedmiotów – arystokracja, młodzież, pierze,

– istnieją rzeczowniki zwane pluralia tantum, które mają tylko formy liczby mnogiej, np. drzwi, nożyce, plecy; dzielą się one dodatkowo na policzalne (drzwi) i niepoliczalne (fusy).

Czasownik

– pełni w zdaniu funkcję orzeczenia,
– odpowiada na pytania co robi?, co się z nim dzieje?,
– system odmiany czasownika to koniugacja,
– formą hasłową czasownika jest nieodmienny bezokolicznik, zakończony na -ć, -c, np. robić,
– czasownik odmienia się przez osoby, czasy, tryby, strony, a także przez liczby i niekiedy rodzaje,
– czasowniki występują w formie niedokonanej, gdy chodzi o czynność, która trwa lub powtarza się (pisać, czytać), albo w formie dokonanej, nazywa ona czynność skończoną, jednokrotną (napisać, przeczytać), jest to tzw. aspekt czasownika,
– czasowniki odmieniają się przez czasy: teraźniejszy, przeszły i przyszły (złożony lub prosty):

1. czas przyszły złożony składa się z czasownika posiłkowego być połączonego z bezokolicznikiem: będę głosować lub z formą czasu przeszłego: będę głosowała, będę głosował;

– czasowniki mogą przybierać:

1. tryb oznajmujący – robię,
2. tryb przypuszczający, jego wykładnikiem jest partykuła by – zrobiłbym,
3. tryb rozkazujący – zrób,

– czasowniki mogą występować w stronie czynnej (myje), biernej (jest myty) i zwrotnej (myje się).

Przymiotnik

– odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje,
– oznacza właściwości osób, przedmiotów, zjawisk, procesów, cech,
– odpowiada na pytania jaki?, jaka?, jakie?,
– w zdaniu przymiotniki są najczęściej przydawkami lub orzecznikami,
– przymiotniki złożone mają na ogół pisownię łączną: jasnoniebieski,
– wśród przymiotników złożonych istnieją takie, które należy pisać rozłącznie (z łącznikiem), są to:

1. przymiotniki złożone z dwóch części równorzędnych znaczeniowo: flaga biało-czerwona,
2. przymiotniki złożone z trzech części, przy czym dwie pierwsze mają podstawę przymiotnikową lub rzeczownikową oraz spójkę -o-: północno-wschodnio-europejski;

Nie stosujemy łącznika w przymiotnikach utworzonych od dwuwyrazowych nazw geograficznych, np. północnoamerykański.

Liczebnik

– określa liczbę oraz ilość,
– odpowiada na pytania ile?, który z kolei?,
– liczebniki dzielimy na:

1. główne: jeden,
2. zbiorowe: troje,
3. ułamkowe: pół,
4. mnożne: podwójny,
5. wielorakie: trojaki,
6. nieokreślone: dużo, mało,

– liczebniki główne, porządkowe i nieokreślone odmieniają się przez przypadki i rodzaje; wyjątkami są liczebniki tysiąc, milion, miliard, które nie odmieniają się przez rodzaje; liczebniki porządkowe mogą się również odmieniać przez liczby, np. drugi, drudzy,
– liczebniki zbiorowe odmieniają się tylko przez przypadki,
– liczebniki ułamkowe mają złożoną odmianę: pierwszy człon odmienia się jak liczebnik główny, a drugi – jak porządkowy; wyjątkami są liczebniki pół, półtora, które są nieodmienne,
– w liczebnikach głównych wielowyrazowych odmieniają się wszystkie wyrazy lub wyrazy oznaczające dziesiątki i jedności, np. tysiąca ośmiuset osiemdziesięciu pięciu lub tysiąc osiemset osiemdziesięciu pięciu,
– w liczebnikach porządkowych wielowyrazowych odmieniają się tylko wyrazy oznaczające dziesiątki i jedności, np. w tysiąc osiemset osiemdziesiątym piątym.

Zaimek

– zastępuje rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki oraz przysłówki,
– odmienia się tak jak część mowy, którą zastępuje,
– nie odmienia się. jeśli zastępuje przysłówek,
– wyróżnia się zaimki:

1. osobowe: ja, ty,
2. pytajno-względne: kto, co, który, ile,
3. dzierżawcze: mój, twój, nasz,
4. wskazujące: ten, tamten, tędy,
5. nieokreślone: nigdy, nic, żaden,
6. zwrotny: się.

Autor: Katarzyna Olszewska

Bibliografia:
Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 1995.

*****************

W Bazie informacji znajdziesz omówienie absolutnie podstawowych kwestii dotyczących poprawnego używania języka polskiego. Baza może być przydatna na co dzień przy tworzeniu tekstów (zwłaszcza pisanych). Pozostanie ona na blogu na stałe. Dzięki temu, przy części tematów omawianych później będziemy mogli odwołać się do tych wpisów.