Zbitki trudne do wypowiedzenia mają to do siebie, że w wyrazach częściej używanych może dochodzić do ich upraszczania.
Napisała do nas p. Katarzyna:
Dzień dobry, mam pytanie odnośnie prawidłowej formy odmieniania słowa „czyściec”
Wiem, że obecnie poprawną formą odmiany jest „czyśćca”, „w czyśćcu” ale nie rozumiem skąd się tam wzięła litera „ć”?
Dawną formą odmiany było „czyśca”, „w czyścu”, nie wiem dlaczego w dzisiejszej, prawidłowej odmianie występuje „ć” skoro w samym słowie „czyściec” go nie ma?
Czy jest może jakaś reguła mówiąca że c przechodzi w „ćc” przy odmianie?
Dzień dobry.
Myślę, że zaszło pewne nieporozumienie 🙂 Ta odmiana wynika właśnie z tego, że w mianowniku jest ć, tylko że w formie z zapisem ci (ze względu na sąsiadujące głoski), oraz c. Naturalnie przy odmianie te litery schodzą się ze sobą, bo wypada samogłoska (e):
czyściec
czyśćca
W polszczyźnie jest zaledwie klika wyrazów mających dokładnie ten typ odmiany (oznaczony w Słowniku gramatycznym języka polskiego jako B2ceic). Ze znanych są to jeszcze właściwie tylko:
kościec
kośćca
sztuciec
sztućca
Przy czym sztuciec w praktyce występuje często wyłącznie w liczbie mnogiej (sztućce), stąd pewnie niełatwo skojarzyć, że jest to taki sam typ odmiany.
Można zadać pytanie, dlaczego jest tak mało wyrazów mających taką odmianę. Odpowiedź jest dość prosta i pośrednio zawiera się już w Pani pytaniu: ze względu na zbitkę spółgłosek ćc formy występujące w przypadkach zależnych są trudne do wypowiedzenia. Zbitki trudne do wypowiedzenia mają zaś to do siebie, że w wyrazach częściej używanych może dochodzić do ich upraszczania. Być może dlatego zbudowany właściwie identycznie w mianowniku wyraz ojciec odmieniamy jako ojca, a nie – bardziej regularnie – jako ojćca (choć warto zwrócić uwagę, że w przypadku tego wyrazu procesy historyczne są jeszcze bardziej skomplikowane – archaiczna forma ociec odmieniała się faktycznie regularnie oćca). I pewnie dlatego wyraz ojciec jest jedynym, który ma dokładnie taką (nieregularną) odmianę. Proszę bowiem zauważyć, że to właśnie w odmianie tego wyrazu gubimy jedno c (to zmiękczone).
Wspomniałem, że jest tylko kilka wyrazów mających dokładnie ten typ odmiany co czyściec, ale na koniec chcę zwrócić uwagę, że jednocześnie istnieje sporo innych wyrazów zawierających spółgłoski zmiękczone, które odmieniają się analogicznie, np.:
goniec
gońca
Amerykaniec
Amerykańca
oblubieniec
oblubieńca
kosiec
kośca
chudziec
chudźca
– Paweł Pomianek
