Orzeczenie to najważniejsza część zdania. Za pomocą orzeczenia informuje się (orzeka) o czynności, stanie lub cesze, np. Koleżanka śpiewa, Mama zasnęła, Dyrektor szkoły jest bardzo nieuprzejmy. Ze względu na strukturę wyróżniamy dwa rodzaj orzeczeń: orzeczenie proste (czasownikowe) i orzeczenie złożone (analityczne).
Orzeczenie złożone
Jest wyrażone najczęściej za pomocą rzeczowników i przymiotników (czasami: zaimków, imiesłowów, liczebników czy czasowników w bezokoliczniku), które są połączone w sposób pośredni za pomocą czasowników: być, bywać, stać się, stawać się, zostać, zrobić się. Pełnią one funkcję czasowników posiłkowych (część orzeczenia utworzonego za ich pomocą to łącznik, a część orzekająca coś o podmiocie to orzecznik).
Od tego, z jaką częścią mowy mamy do czynienia, zależy forma gramatyczna orzecznika:
1. Orzecznik rzeczownikowy występuje w narzędniku, np. Tomek jest lekarzem. Natomiast, gdy w zdaniu brak łącznika lub użyto wyrazów to, oto, występuje w mianowniku, np. To nasza ostatnia nadzieja; Kasiu – oto moi rodzice. Czasami orzecznik mianownikowy może zawierać wypowiedzi ekspresywne w języku mówionym, np. Jesteś głupek! albo formy prezencyjne, np. Jestem Emil Ruciński.
2. Orzecznik przymiotnikowy (mogą nim być: przymiotnik, zaimek, imiesłów przymiotnikowy, liczebnik porządkowy, mnożny i wieloraki) na ogół występuje w mianowniku, np. Tomek jest wesoły; Obie dziewczyny stały się bardzo pracowite. Czasami można jeszcze spotkać formy narzędnikowe (np. w literaturze pięknej do dwudziestego wieku), ale dziś są one uważane za przestarzałe, np. Panna była kapryśną.
Tylko w wyjątkowych sytuacjach orzecznik przymiotnikowy może mieć formę narzędnikową:
a) jeżeli łącznik jest w postaci imiesłowu lub rzeczownika odczasownikowego, np. Będąc młodym i utalentowanym, szybko zasłużył na awans; Bycie rozważnym to bardzo ważna cecha;
b) jeżeli łącznikiem jest bezokolicznik w funkcji podmiotu, np. Dobrze być zdrowym;
c) w bezpodmiotowych zdaniach, np. Nie warto być nieszczerym; Jeżeli się jest młodym, to się jest głupim.
3. Orzeczenie złożone może mieć też postać orzeczenia modalnego. W jego skład wchodzi jeden z czasowników modalnych, czyli wyrażających subiektywny stosunek mówiącego do treści wypowiedzi, i konotowany bezokolicznik, np. pragnę wyjść.
Te orzeczenia mogą tworzyć trzy rodzaje wyrazów:
a) czasowniki typu chcieć, móc, musieć, raczyć, zamierzać;
b) czasowniki nieosobowe, które mają tylko dwie formy koniugacyjne (3. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego i przeszłego), np. godzi się, należy, wypada;
c) leksemy nieodmienne (czasowniki niefleksyjne), używane w funkcji czasownika, np. można, niepodobna, nie sposób, trzeba, warto.
Autor: Tomasz Powyszyński
(Opracowane na podstawie: Wielki słownik poprawnej polszczyzny, pod red. A. Markowskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Stamtąd pochodzi także część przykładów).
O orzeczeniu prostym czytaj tutaj.
*****************
W Bazie informacji znajdziesz omówienie absolutnie podstawowych kwestii dotyczących poprawnego używania języka polskiego. Baza może być przydatna na co dzień przy tworzeniu tekstów (zwłaszcza pisanych). Pozostanie ona na blogu na stałe. Dzięki temu, przy części tematów będziemy mogli odwoływać się do tych wpisów.
Starszy brat pomaga odrobić zadanie. Czy „pomaga odrobić” to orzeczenie modalne?
To pewnie kwestia dyskusyjna, jak wiele rzeczy w polszczyźnie (czego rzecz jasna nauczyciele polskiego w szkołach raczej nie uwzględniają), ale ja tutaj wypełnienia reguł orzeczenia modalnego nie widzę. Odsyłam do artykułu na ten temat na naszej stronie: https://www.jezykowedylematy.pl/2017/05/czasownik-modalny-orzeczenie-modalne/.
A co z orzeczeniem w zdaniu:
„Postanowiłem spróbować przejść przez ulicę w niedozwolonym miejscu.”?
Jest czasownik w formie osobowej postanowiłem. To, czy postanowiłem spróbować to orzeczenie złożone, jest kwestią uznaniową, podobnie jak w większości tego typu spraw. Podsyłam link do podobnego zdania omówionego w poradni PWN: tutaj.
A czy są jakieś wskazówki co do liczby orzeczenia złożonego? np. wspólne łazienka i kuchnia czy wspólna łazienka i kuchnia? babcia Halina i Magda czy Babcie Halina i Magda?
Odpowiedzi udzieliłem na analogiczne Pańskie pytanie w wątku „Orzeczenie proste”. Podejrzenie o literówkę zdaje się potwierdzać.
Bardzo ciekaww opracowanie dotyczące Orzeczenia złozonego. W punkcie 2.b jest taki wpis: Jezeli łącznikiem jest bezokolicznik w funkcji podmiotu.” Nie rozumiem jak łącznik może być w funkcji podmiotu.
Zarówno Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, jak i – jak rozumiem – Wielki słownik poprawnej polszczyzny (źródło) – naprawdę używają takiego sformułowania.
Bezokolicznik może pełnić w zdaniu funkcję podmiotową i to właśnie łącznik (bezokolicznik) staje się wówczas podmiotem — w sensie składniowym. Łącznik zazwyczaj występuje w bezokoliczniku. Niekiedy bezokolicznik może występować w funkcji podmiotu. Wówczas możemy mówić o podwójnej funkcji danego wyrazu: podmiotu oraz łącznika. To też przykład na to, jak nieostre, relatywne i uznaniowe jest to, co dotyczy części zdania. Bo gdyby Pan na zdrowy rozum zapytał językoznawcę, czy łącznik może być jednocześnie podmiotem, wydaje mi się, że w pierwszej chwili powiedziałby, że nie…