Gorze! Czy to najdawniej zapisane polskie słowo?

Panuje opinia, że najstarsze zdanie w języku polskim pochodzi z Księgi henrykowskiej (AD 1268): ‘Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai’ (w transkrypcji: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj!”). Czy to prawda?

Zaznaczony na czerwono fragment uchodzi za pierwsze polskie zdanie.

Pamiętają Państwo zapewne frazę ekspresywną „O, gorze mi, gorze!”, nierzadko stosowaną w archaizowanych przekładach (np. Eurypides, Hyppolytos uwieńczony), ale i w rodzimej literaturze (Sienkiewicz, Krzyżacy). Wielu okrzyk gorze! kojarzy z pożarem, gorączką; wydaje się jednak, że to znaczenie wtórne. Według zgodnego zdania językoznawców gorze to rzeczownik oznaczający „nieszczęście”. Był on używany powszechnie właśnie w tym znaczeniu aż do XVII w. (np. przez Reja). Gorze to najstarsze – jak niektórzy sądzą – zapisane w języku polskim słowo, przytoczone przez Długosza jako część okrzyku Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą (AD 1241): ‘Gorze się nam stało!’. Długosz podczas pisania swoich Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae mógł mieć dostęp do opisu bitwy, dokonanego przez jej uczestnika (byłażby to zaginiona kronika autorstwa Wincentego z Kielczy?). Tak więc, choć zdanie z Księgi henrykowskiej zawiera najstarsze zapisane polskie zdanie zachowane w oryginale, to okrzyk Henryka Pobożnego może być wcześniejszy o ponad dwadzieścia lat.

Nie bez powodu wspomniałem o Krzyżakach, jedynie bowiem w wydaniu internetowym tej książki z cyklu Wolne lektury znalazłem prawidłowo wyjaśniający znaczenie gorze mi przypis. Brawo Wolne lektury i ich wydawca: fundacja Nowoczesna Polska!

Długosz przytacza też inny polski okrzyk z bitwy legnickiej: ‘Bieżajcie! bieżajcie!’ Okrzyk ten (dziś zapisujemy go: ‘Biegajcie! biegajcie!’) niesie nieznaną współczesnym Polakom treść: „Uciekajcie! uciekajcie!”. W języku rosyjskim i dziś czasownik убежать (ubieżáć) znaczy „uciekać”. Pamiętam przewodniczkę w Zagrzebiu, mówiącą piękną polszczyzną Chorwatkę, studentkę polonistyki tamtejszego uniwersytetu, która relacjonowała zachowanie księcia: ‘odbiegł z pola bitwy’. Jak widać inne języki słowiańskie przechowują zapomniane przez Polaków setki lat temu znaczenia i słowa.

— Tomasz Marek

Najważniejsze źródło:
Język Polski, zeszyt XLVIII, http://mbc.malopolska.pl/dlibra/plain-content?id=18258


3 odpowiedzi do „Gorze! Czy to najdawniej zapisane polskie słowo?”

  1. Bobik

    Obecnie często poruszany jest temat uchodźców – ludzi, którzy uchodzą(czemuś, komuś). W innych znanych mi językach słowiańskich, termin ten pochodzi właśnie od biegać – bułgarski 'бежанец’, rosyjski 'беженец’, chorwacki 'izbjeglica’. Całkiem niedawno zwróciło to moją uwagę, a artykuł mi o tym przypomniał. 🙂

    • Tomasz Marek

      Cenne spostrzeżenie. Wygląda zatem na to, że „uchodźca” to eufemizm; powinien być „uciekinierem”. Słowo „uchodźca”, obecne w polszczyźnie dopiero od XX w., powstało jako polski odpowiednik „emigranta” (M. Łaziński, SJP PWN). Dawniej (Biblia Leopolity, 1561) istniał termin „zabieglec”, podobny do podanych przez Pana południowosłowiańskich i też z rdzeniem „bieżać”. A. Mickiewicz zamiast słów „emigrant”, „emigracja” używał „pielgrzym”, „pielgrzymstwo”.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

czerwiec 2017
N P W Ś C P S
 123
45678910
11121314151617
18192021222324
252627282930  

Nasze nagrania