Krasnoludki

W języku polskim jest pewna grupa słów, które nazywane są krasnoludkami.

Dlaczego krasnoludkami? Bo niby ich nie ma, ale w pewnym sensie jednak są. Mowa na przykład o rzeczownikach: chyłek, ciemek, ciszek, ciurek, nienacek, omacek i ukradek. Brzmią one jak imiona krasnoludków. Używając języka, korzysta się jedynie z ich form odpowiadających na pytania: jak? w jaki sposób? Oto one: chyłkiem, po ciemku, ciszkiem, ciurkiem, znienacka, po omacku, ukradkiem.

Te formy nie budzą wątpliwości, ale czy istniały kiedyś wspomniane rzeczowniki-krasnoludki? W książce Jak dobrze mówić i pisać po polsku prof. Andrzej Markowski przygląda się każdemu z tych wyrazów.

Chyłek występuje w słownikach z XIX wieku. Oznaczał wtedy małe wygięcie, krzywiznę. Forma chyłkiem odpowiadała więc na pytanie: czym?, oznaczała w pochyleniu, w przegięciu. Według tego jeżeli ktoś szedł chyłkiem, to szedł pochylony. A dziś idący chyłkiem to ktoś, kto chce przejść potajemnie, tak żeby nikt go nie widział. Zmieniło się więc znaczenie.

Wyrazu ciemek z kolei prawdopodobnie nigdy nie było. Był za to pociemek, oznaczający miejsce ciemne. Gdy więc mówiono chodzić w pociemku, oznaczało to chodzenie bez światła. Prof. Markowski przypuszcza, że gdy pociemek wyszedł z użycia, zaczęto sądzić, że w wyrażeniu w pociemku są dwa przyimki: w i po. Podzielono zatem wyrażenie na: w po ciemku, a potem usunięto w. I tak powstało po ciemku.

Słowniki nie notują także rzeczownika ciszek. Jest jedynie nazwisko Ciszek, co objawia się m.in. tym, że gdy wpisujemy w Wordzie nazwy naszych rzeczowników-krasnoludków, ciszek automatycznie poprawiany jest na Ciszek. Nazwisko Ciszek powstało, jak można się domyślać, by określić kogoś cichego. A ciszkiem oznacza bez hałasu, potajemnie.

Podobnie jest z ciurkiem – rzeczownik ciurek nie występuje w słownikach. Co innego forma ciurkiem, która oznacza wąską strużką, kropla po kropli

Nigdy nie istniał także wyraz nienacek. A przysłówek znienacka kiedyś miał inne znaczenie. Oprócz tego miał on kiedyś inną postać: z nienadzka. Znaczył: powoli, pomału. Prof. Markowski dodaje, że wywodził się on od starego słowa nadźba, czyli nadzieja. Dosłowne znaczenie tego wyrażenia to: z nie-nadziei. Po jakimś czasie z nienadzka pomylono z przysłówkiem z nieobaczka (nagle) i od tamtej pory z nienadzka (a potem: znienacka) ma takie właśnie znaczenie.

Przedostatni rzeczownik, omacek, istniał. Znaczył omacywanie, sytuację, w której nic nie widać. Od niego tworzono wiele przysłówków (np. omackiem, omacką, po omacku), które były nazwami sposobu dotykowego poznawania miejsca, gdy panowała ciemność. Do dziś przetrwało jedynie po omacku.

Ostatni rzeczownik – ukradek. W XIX wieku oznaczał kradzież. Forma ukradkiem to narzędnik od tego słowa. A dziś ma znaczenie przenośne: potajemnie.

Tomasz Powyszyński


3 odpowiedzi do „Krasnoludki”

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

październik 2012
N P W Ś C P S
 123456
78910111213
14151617181920
21222324252627
28293031  

Nasze nagrania