Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (57)

Wyraz ciemno jest i przysłówkiem (jak jest w piwnicy? – ciemno), i rzeczownikiem (takie ciemno, że nic nie widać). / Zdjęcie: Pavel Losevsky, Photoxpress

Poniższe ciekawostki opracował Tomasz Marek.

1.
Na pewno wiesz, że…
rzeczownik kurek ma kilka znaczeń: ‘kran, zawór’, ‘kogut, kurczak’, ‘wiatrowskaz umieszczany na dachu’, dawniej ‘element zamka broni palnej’. Ale czy wiesz, że w zależności od znaczenia biernik ma inne brzmienie? Dla nieżywotnych „kran”, „zawór”, „element zamka” będzie to B. „widzę kurek”, dla żywotnego „koguta” – B. „widzę kurka”. A dla wiatrowskazowej chorągiewki? Otóż ten blaszany element jest traktowany jako żywotny, gdyż nazwę wziął od żywotnego koguta i jego biernik ma postać: kurka. Więc patrząc na kurka na dachu, otwieram kurek w beczce, by nalać sobie piwa i potem odciągam kurek w krócicy, by palnąć sobie w łeb po mundialu.

2.
Czy wiesz, że…
wyraz ciemno jest i przysłówkiem (jak jest w piwnicy? – ciemno), i rzeczownikiem (takie ciemno, że nic nie widać)? Ale w stosunku do jasno analogia nie zachodzi – jasno jest tylko przysłówkiem.
Współcześnie rzeczownik ciemno jest odbierany jako anachroniczny i nikt dziś nie użyłby ciemna w formie odmiennej, jak to znajdziemy u Żeromskiego czy Mickiewicza. Zastępuje go ciemność. Ale istnieje, w przeciwieństwie do „krasnoludka” ciemka (skradać się po ciemku).

3.
Czy wiesz, że…
w wypowiedzeniach „dziewczyna nie ludzie” oraz „diabeł nie dziewczyna” nie stawiamy przecinka przed „nie”, a w zdaniu „kupił, nie ukradł” – przecinek stawiamy? Pierwsze („dziewczyna…” – jest to cytat z pieśni ludowej) oznajmia brak tożsamości znaczeniowej dwóch rzeczowników. Podobnie będzie z „praca nie zając”. Drugie („diabeł…”) komunikuje, że osoba lub rzecz należąca do zakresu drugiego rzeczownika ma wyróżniające się cechy – pozytywne lub negatywne – wskazane przez pierwszy rzeczownik. Trzecie („kupił, nie ukradł”) zawiera zwykłe oświadczenie stanu z emocjonalnym podkreśleniem będącym negacją stanu przeciwnego. Podobnie będzie w przypadku innych dobitnych oświadczeń, np. takich:

– To, powiadasz, Zośka była u ciebie?
– Maryna, nie Zośka!

za: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Interpunkcyjne-byc-albo-nie-byc;17945.html

4.
Na pewno wiesz, że…
rzeczownikowi „państwo” przypisano dwie różne definicje: 1. ‘zorganizowana politycznie społeczność…’ i 2. ‘para małżeńska lub towarzystwo obojga płci’, ale czy wiesz, że od znaczenia zależy, jakiej użyjemy deklinacji? Otóż w znaczeniu 2. nie stosuje się liczby mnogiej poza biernikiem, w którym z kolei nie używa się liczby pojedynczej. Na dodatek czasownik przy „państwie” w tym (2.) znaczeniu zawsze ma liczbę mnogą.
Tak więc, jeśli oświadczamy, że „nie ma państw”, to mamy na myśli politykę, a jeśli powiemy: „państwo są” to na pewno mamy na myśli ludzi.


3 odpowiedzi do „Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (57)”

  1. Dawid

    Pierwszy raz dowiaduje się, że ktoś woła „kurek” na koguta, kurczaka – to jakaś regionalna nazwa czy obowiązująca w całej Polsce?
    Szczerze piszę, że Twoje opisy przykładów ciekawostek czyta mi się równie ciekawie co dramat Lekcja autorstwa Eugena Ionesco.

    • Tomasz Marek

      SJP PWN oznacza to dopiskiem „dawniej”. Ja z gwary wielkopolskiej znam „kuraka”. Obecny u Doroszewskiego, we współczesnym SJP PWN tylko w słowniku ortograficznym.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Najnowsze komentarze

  1. Troje wg poprawnej polszczyzny to zawsze grupa międzypłciowa, tzn. grupa, do której należy przynajmniej jedna kobieta i przynajmniej jeden mężczyzna.…

  2. Czy można zamiast "trzy osoby" napisać "troje osób" albo "trójka osób"? (podobnie jak np. "trójka zawodników"). Chociażby jako wyjątek, rzadko…

  3. Czy w zdaniu: "W nawiązaniu do rozmowy, uprzejmie proszę o ..." powinien być przecinek, czy można zastosować formę: "W nawiązaniu…

  4. Dzień dobry, w książce są opisane dialogi, a także cytowana jest rozmowa mailowa. Jak ją zapisać? Czy obowiązują tu te…

  5. Czy zdanie: "W ubiegły poniedziałek w odbyła się konferencja, na której mieliśmy okazję uczestniczyć." jest poprawne gramatycznie?

  6. Bardzo mi się ta odpowiedź podoba. Koresponduje z interpretacją pytania "Kawa czy herbata?", wg której można odpowiedzieć trojako: "Poproszę kawę",…

  7. Dzień dobry, bardzo proszę o informację jaka forma przy oficjalnych uroczystościach jest poprawna: - Proszę o zabranie głosu Pana Jana…

  8. Szanowna Pani, krótko odpowiadam na kolejne pytania. Ad 1 Przecinka nie należy wstawiać. Można wprowadzać to konstrukcja łączna. W tym…

Archiwa

sierpień 2018
N P W Ś C P S
 1234
567891011
12131415161718
19202122232425
262728293031  

Nasze nagrania