Poniższe ciekawostki opracował Tomasz Marek.
1.
Na pewno wiesz, że…
rzeczownik kurek ma kilka znaczeń: ‘kran, zawór’, ‘kogut, kurczak’, ‘wiatrowskaz umieszczany na dachu’, dawniej ‘element zamka broni palnej’. Ale czy wiesz, że w zależności od znaczenia biernik ma inne brzmienie? Dla nieżywotnych „kran”, „zawór”, „element zamka” będzie to B. „widzę kurek”, dla żywotnego „koguta” – B. „widzę kurka”. A dla wiatrowskazowej chorągiewki? Otóż ten blaszany element jest traktowany jako żywotny, gdyż nazwę wziął od żywotnego koguta i jego biernik ma postać: kurka. Więc patrząc na kurka na dachu, otwieram kurek w beczce, by nalać sobie piwa i potem odciągam kurek w krócicy, by palnąć sobie w łeb po mundialu.
2.
Czy wiesz, że…
wyraz ciemno jest i przysłówkiem (jak jest w piwnicy? – ciemno), i rzeczownikiem (takie ciemno, że nic nie widać)? Ale w stosunku do jasno analogia nie zachodzi – jasno jest tylko przysłówkiem.
Współcześnie rzeczownik ciemno jest odbierany jako anachroniczny i nikt dziś nie użyłby ciemna w formie odmiennej, jak to znajdziemy u Żeromskiego czy Mickiewicza. Zastępuje go ciemność. Ale istnieje, w przeciwieństwie do „krasnoludka” ciemka (skradać się po ciemku).
3.
Czy wiesz, że…
w wypowiedzeniach „dziewczyna nie ludzie” oraz „diabeł nie dziewczyna” nie stawiamy przecinka przed „nie”, a w zdaniu „kupił, nie ukradł” – przecinek stawiamy? Pierwsze („dziewczyna…” – jest to cytat z pieśni ludowej) oznajmia brak tożsamości znaczeniowej dwóch rzeczowników. Podobnie będzie z „praca nie zając”. Drugie („diabeł…”) komunikuje, że osoba lub rzecz należąca do zakresu drugiego rzeczownika ma wyróżniające się cechy – pozytywne lub negatywne – wskazane przez pierwszy rzeczownik. Trzecie („kupił, nie ukradł”) zawiera zwykłe oświadczenie stanu z emocjonalnym podkreśleniem będącym negacją stanu przeciwnego. Podobnie będzie w przypadku innych dobitnych oświadczeń, np. takich:
– To, powiadasz, Zośka była u ciebie?
– Maryna, nie Zośka!
za: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Interpunkcyjne-byc-albo-nie-byc;17945.html
4.
Na pewno wiesz, że…
rzeczownikowi „państwo” przypisano dwie różne definicje: 1. ‘zorganizowana politycznie społeczność…’ i 2. ‘para małżeńska lub towarzystwo obojga płci’, ale czy wiesz, że od znaczenia zależy, jakiej użyjemy deklinacji? Otóż w znaczeniu 2. nie stosuje się liczby mnogiej poza biernikiem, w którym z kolei nie używa się liczby pojedynczej. Na dodatek czasownik przy „państwie” w tym (2.) znaczeniu zawsze ma liczbę mnogą.
Tak więc, jeśli oświadczamy, że „nie ma państw”, to mamy na myśli politykę, a jeśli powiemy: „państwo są” to na pewno mamy na myśli ludzi.
bardzo fajne ciekawostki. Nigdy nie zwróciłem uwagi na słowo państwo, że używa się je w dwojaki sposób 🙂
Pierwszy raz dowiaduje się, że ktoś woła „kurek” na koguta, kurczaka – to jakaś regionalna nazwa czy obowiązująca w całej Polsce?
Szczerze piszę, że Twoje opisy przykładów ciekawostek czyta mi się równie ciekawie co dramat Lekcja autorstwa Eugena Ionesco.
SJP PWN oznacza to dopiskiem „dawniej”. Ja z gwary wielkopolskiej znam „kuraka”. Obecny u Doroszewskiego, we współczesnym SJP PWN tylko w słowniku ortograficznym.