Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (57)

Wyraz ciemno jest i przysłówkiem (jak jest w piwnicy? – ciemno), i rzeczownikiem (takie ciemno, że nic nie widać). / Zdjęcie: Pavel Losevsky, Photoxpress

Poniższe ciekawostki opracował Tomasz Marek.

1.
Na pewno wiesz, że…
rzeczownik kurek ma kilka znaczeń: ‘kran, zawór’, ‘kogut, kurczak’, ‘wiatrowskaz umieszczany na dachu’, dawniej ‘element zamka broni palnej’. Ale czy wiesz, że w zależności od znaczenia biernik ma inne brzmienie? Dla nieżywotnych „kran”, „zawór”, „element zamka” będzie to B. „widzę kurek”, dla żywotnego „koguta” – B. „widzę kurka”. A dla wiatrowskazowej chorągiewki? Otóż ten blaszany element jest traktowany jako żywotny, gdyż nazwę wziął od żywotnego koguta i jego biernik ma postać: kurka. Więc patrząc na kurka na dachu, otwieram kurek w beczce, by nalać sobie piwa i potem odciągam kurek w krócicy, by palnąć sobie w łeb po mundialu.

2.
Czy wiesz, że…
wyraz ciemno jest i przysłówkiem (jak jest w piwnicy? – ciemno), i rzeczownikiem (takie ciemno, że nic nie widać)? Ale w stosunku do jasno analogia nie zachodzi – jasno jest tylko przysłówkiem.
Współcześnie rzeczownik ciemno jest odbierany jako anachroniczny i nikt dziś nie użyłby ciemna w formie odmiennej, jak to znajdziemy u Żeromskiego czy Mickiewicza. Zastępuje go ciemność. Ale istnieje, w przeciwieństwie do „krasnoludka” ciemka (skradać się po ciemku).

3.
Czy wiesz, że…
w wypowiedzeniach „dziewczyna nie ludzie” oraz „diabeł nie dziewczyna” nie stawiamy przecinka przed „nie”, a w zdaniu „kupił, nie ukradł” – przecinek stawiamy? Pierwsze („dziewczyna…” – jest to cytat z pieśni ludowej) oznajmia brak tożsamości znaczeniowej dwóch rzeczowników. Podobnie będzie z „praca nie zając”. Drugie („diabeł…”) komunikuje, że osoba lub rzecz należąca do zakresu drugiego rzeczownika ma wyróżniające się cechy – pozytywne lub negatywne – wskazane przez pierwszy rzeczownik. Trzecie („kupił, nie ukradł”) zawiera zwykłe oświadczenie stanu z emocjonalnym podkreśleniem będącym negacją stanu przeciwnego. Podobnie będzie w przypadku innych dobitnych oświadczeń, np. takich:

– To, powiadasz, Zośka była u ciebie?
– Maryna, nie Zośka!

za: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Interpunkcyjne-byc-albo-nie-byc;17945.html

4.
Na pewno wiesz, że…
rzeczownikowi „państwo” przypisano dwie różne definicje: 1. ‘zorganizowana politycznie społeczność…’ i 2. ‘para małżeńska lub towarzystwo obojga płci’, ale czy wiesz, że od znaczenia zależy, jakiej użyjemy deklinacji? Otóż w znaczeniu 2. nie stosuje się liczby mnogiej poza biernikiem, w którym z kolei nie używa się liczby pojedynczej. Na dodatek czasownik przy „państwie” w tym (2.) znaczeniu zawsze ma liczbę mnogą.
Tak więc, jeśli oświadczamy, że „nie ma państw”, to mamy na myśli politykę, a jeśli powiemy: „państwo są” to na pewno mamy na myśli ludzi.


3 odpowiedzi do „Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (57)”

  1. Dawid

    Pierwszy raz dowiaduje się, że ktoś woła „kurek” na koguta, kurczaka – to jakaś regionalna nazwa czy obowiązująca w całej Polsce?
    Szczerze piszę, że Twoje opisy przykładów ciekawostek czyta mi się równie ciekawie co dramat Lekcja autorstwa Eugena Ionesco.

    • Tomasz Marek

      SJP PWN oznacza to dopiskiem „dawniej”. Ja z gwary wielkopolskiej znam „kuraka”. Obecny u Doroszewskiego, we współczesnym SJP PWN tylko w słowniku ortograficznym.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

sierpień 2018
N P W Ś C P S
 1234
567891011
12131415161718
19202122232425
262728293031  

Nasze nagrania