Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (54)

Został kelner, a pozostałe zawody znikły.
Z uzusem się nie wygrywa.
Zdjęcie: Frederic Massard, Photoxpress

Poniższe ciekawostki przygotował Tomasz Marek.

1.
Czy wiesz, że…

powstawanie polskich nazwisk to był długotrwały proces, który zaczął się na przełomie XV i XVI w., ale jeszcze w XIX wieku w Wielkopolsce, dzielnicy cywilizacyjnie przodującej, nie wszyscy chłopi mieli oficjalne nazwiska? Paradoksalnie uporządkowanie nazwisk zawdzięczamy dopiero zaborcom.
za: prof. Jan Miodek dla „Gazety Wrocławskiej”

2.
Na pewno już wiesz, że…

pierwsze zdanie zapisane po polsku znane w oryginale to: „Daj, ać ja pobruszę, a ty pocziwaj”, i pochodzi ono z kroniki, zwanej Księgą Henrykowską. A historia była taka: czeski chłop Boguchwał pomagał żonie Polce brusić, czyli „mleć na żarnach”. Stąd przezywano go Brukałą. Jego dzieci – potomkowie Brukały – były nazywane Brukalicami. Ale czy wiesz, że od ich przezwiska wywodzi się nazwa miejscowości Brukalice? Miejscowość do dziś zachowała dawną nazwę; Brukalice są zlokalizowane niecały kilometr na północ od Henrykowa, które dało nazwę sławetnej księdze, znalezionej w tamtejszym klasztorze Cystersów.
za: prof. Jan Miodek dla „Gazety Wrocławskiej”

3.
Czy wiesz, że…

w 1912 r. Związek polskich kupców podróżujących na rzeszę niemiecką z siedzibą w Poznaniu ogłosił konkurs na polskie odpowiedniki nazw pracowników: kelner, friedrich, piccolo? Wygrały następujące (odpowiednio): stołowy, domowy, chłopiec. „Komitet prosi o stosowanie…”. Związek kelnerów poczuł się urażony nazwą stołowy, „która oznacza człowieka nizko stojącego i pracującego tylko machinalnie”, gdy, jak wiadomo, praca kelnera wymaga inteligencji. Profesorowie z Krakowa nie rozumieją protestu, ale ani stołowy ani kelner (którego wywodzą od Kellnera czyli: ‘piwniczego’) ich nie zadowalają, woleliby stolnik lub cześnik. Zamiast domowego proponują numerowego, a chłopca zastąpiliby małym.
A i tak został kelner, a pozostałe zawody znikły. Z uzusem się nie wygrywa.
za: redakcja, Język Polski, rocznik I (1913)
PS Jako dziecko spotkałem się jeszcze z numerowym – tak czasem w Poznaniu nazywano ‘bagażowego’, człowieka przenoszącego walizki podróżnych między wagonem pociągu a dorożką (konną bądź samochodową – tak oficjalnie nazywano taksówki) czy tramwajem. W hotelach wtedy nie bywałem.

4.
Czy wiesz…

ile to jest „pięć więcej trzy”? Tak jeszcze w latach 20. XX w. na lekcjach matematyki czytano działania dodawania (więcej) i odejmowania (mniej). Wzięło się to ze spolszczenia łacińskich słów plus i minus. Poloniści uważali to za prawidłowe, choć zalecali „rdzennie polskie: pięć a trzy jest siedem”, a – zamiast pięć mniej trzy trzy od pięciu. Jak należałoby czytać takie działanie:
4 × (8 – 2) – 4 + 3 = ?
nie napisano. Może cztery od czterech po dwa od ośmiu a trzy?
Dziś operatory noszą nazwy dodać i odjąć; plus i minus egzystują jako znaki przy liczbach i symbolach, choć jako nazwy operacji nie są szczególnie tępione.
za: redakcja, Język Polski, maj-czerwiec 1928

5.
Na pewno wiesz, że…

słowo obarczyć znaczy dziś: «dać (włożyć na barki) komuś ciężar do niesienia, również odpowiedzialność». W XVII w. czasownik obarczyć miał jednak znaczenie przeciwne: „strącić z barków, obłupić” (podobne do dzisiejszego medycznego terminu: odbarczyć). ‘Obarczywszy orła polskiego z pierza…’, ‘Jan Kazimierz sztuką obarczywszy szwedzką koronę…’.
za: A. Brückner, Język Wacława Potockiego…


3 odpowiedzi do „Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (54)”

  1. Tomasz Marek

    W nawiązaniu do ciekawostki 4. – widać, że byli to profesorowie polonistyki (a nie matematycy)! Kto wie dlaczego?

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

maj 2018
N P W Ś C P S
 12345
6789101112
13141516171819
20212223242526
2728293031  

Nasze nagrania