Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (47)

Oto i październikowa dawka językowych ciekawostek przygotowanych przez Tomasza Marka.

Frazeologizm umywać się (dziś tylko w przeczeniu: nie
umywać się
) do czegoś ma umocowanie w rozlicznych
zwyczajach ludowych, z których przeniósł się do języka.
Otóż ludowa tendencja do czarów sprawiała, że wierzono, iż
mycie się (dawniej mawiano: „umywanie się”) w wodzie,
w której uprzednio myto jakiś przedmiot, przenosiło
jakąś cechę tego przedmiotu na myjącego się.

1.
Czy wiesz, że…

istnieją dwa niezależne czasowniki warzyć i ważyć? Pierwszy z nich pochodzi od waru (dawny rzeczownik oznaczający „wrzący płyn, wielkie gorąco, gwałtowność”) i oznacza ‘gotowanie’, ale i ‘zmrożenie, ścięcie białka’, a drugi – od wagi i jest ‘pomiarem wagi (masy)’. Pochodny dokonany od warzyć: zwarzyć – ma znaczenie szersze: ‘ściąć białko wysoką temperaturą lub cokolwiek – mrozem, popsuć nastrój’, a zwarzony może też oznaczać: ‘zmartwiony’. Z reguły im więcej różnych znaczeń, tym starsze dane słowo – w przypadku waru znajduje to wyraźne potwierdzenie.

2.
Czy wiesz, że…

wulgarny dziś rzeczownik dupa pochodzi z praindoeuropejskiego dheup, co oznaczało ‘wgłębienie’ naturalne, np. w ziemi, skale? Stąd istnieje prasłowiańska dupa, ale i dziupla, która miała starszą postać dupla. Dupa była kiedyś eufemizmem zastępującym prastarą riť, czyli i dziś obecną w gwarach rzyć.
za: prof. Miodek dla Gazety wrocławskiej

3.
Czy wiesz, że…

pasożyt pisał się kiedyś (do reformy ortograficznej w latach 30. XX w.) przez „rz” (*pasorzyt)? Było tak dlatego, że ‘był to robak, pasący się w… rzyci’* czyli w dupie. Potem moraliści zdecydowali o usunięciu bulwersującego skojarzenia, zastępując ‘pasącego się w rzyci’ pasącym się kosztem cudzego życia. Ot, cenzura!
za: prof. Miodek dla Gazety wrocławskiej
* Inni językoznawcy piszą, że *pasorzyt ‘pasł rzyć’, tak jak pasibrzuch ‘pasł brzuch’.

4.
Czy wiesz, że…

a stosowane jako synonim ale („…panna nie będzie mieszkać w koszarach, a w pałacyku…” [Kaden-Bandrowski, Przymierze serc]), jest przez rygorystycznie nastawionych polonistów uważane za rusycyzm? Przedwojenni językoznawcy tak określali synonimy:
ale – standard
lecz – uroczyste
tylko – codzienne.
Jako dowód podawano, że takiego a brak jeszcze u Sienkiewicza, a w Systematycznej składni języka polskiego z 1897 r. napisano: „Spójnik a w znaczeniu przeciwstawnem używa się: {…} 2. Przed zdaniem wykluczającem, jeśli takowe (z przeczeniem) zajmuje drugie miejsce, a zdanie (twierdzące), zawierające poprawkę, poprzedza. Np. »Prawda zwycięży, a nie fałsz«. – Jeśli zaś zdanie wykluczające zajmuje pierwsze miejsce, to zdanie, zawierające poprawkę, zaczyna się od lecz lub ale; (spójnik a byłby tu rusycyzmem); np. »Nie fałsz zwycięża, ale prawda«”.
Autor artykułu (K. Nitsch, AU) potwierdza moją obserwację, że na rusycyzmy są wrażliwi ludzie spod zaboru pruskiego, gdy Galicja i Królestwo je lekceważą.
za: K. Nitsch, Język Polski, wrzesień-październik 1925

5.
Czy wiesz, że…

frazeologizm umywać się (dziś tylko w przeczeniu: nie umywać się) do czegoś ma umocowanie w rozlicznych zwyczajach ludowych, z których przeniósł się do języka? Otóż ludowa tendencja do czarów sprawiała, że wierzono, iż mycie się (dawniej mawiano: „umywanie się”) w wodzie, w której uprzednio myto jakiś przedmiot, przenosiło jakąś cechę tego przedmiotu na myjącego się. Dziewczyny rosyjskie (XIX w.) w obwodzie archangielskim wrzucały do wody srebrną monetę, by potem, myjąc się w tej wodzie, mieć „liczko jako srebro błyszczące”. Na Śląsku (pocz. XX w.) para młoda myła się przed pójściem do kościoła, a po niej, w tej samej wodzie, myły się druhny, by prędzej wyjść za mąż. W okolicach Opoczna (lata 20. XX w.) przy pieczeniu chleba zmywało się bochenki zimną wodą, aby miały skórkę miękką i rumianą, a potem tą wodą myły twarze dziewczęta, by je mieć gładkie i rumiane, jak chleby.
za: St. Ciszewski, Język Polski, marzec-kwiecień 1927
za: H. Spoczyńska, Język Polski, lipiec-sierpień 1927


One Reply to “Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (47)”

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

październik 2017
N P W Ś C P S
1234567
891011121314
15161718192021
22232425262728
293031  

Nasze nagrania