Oto i październikowa dawka językowych ciekawostek przygotowanych przez Tomasza Marka.
umywać się) do czegoś ma umocowanie w rozlicznych
zwyczajach ludowych, z których przeniósł się do języka.
Otóż ludowa tendencja do czarów sprawiała, że wierzono, iż
mycie się (dawniej mawiano: „umywanie się”) w wodzie,
w której uprzednio myto jakiś przedmiot, przenosiło
jakąś cechę tego przedmiotu na myjącego się.
1.
Czy wiesz, że…
istnieją dwa niezależne czasowniki warzyć i ważyć? Pierwszy z nich pochodzi od waru (dawny rzeczownik oznaczający „wrzący płyn, wielkie gorąco, gwałtowność”) i oznacza ‘gotowanie’, ale i ‘zmrożenie, ścięcie białka’, a drugi – od wagi i jest ‘pomiarem wagi (masy)’. Pochodny dokonany od warzyć: zwarzyć – ma znaczenie szersze: ‘ściąć białko wysoką temperaturą lub cokolwiek – mrozem, popsuć nastrój’, a zwarzony może też oznaczać: ‘zmartwiony’. Z reguły im więcej różnych znaczeń, tym starsze dane słowo – w przypadku waru znajduje to wyraźne potwierdzenie.
2.
Czy wiesz, że…
wulgarny dziś rzeczownik dupa pochodzi z praindoeuropejskiego dheup, co oznaczało ‘wgłębienie’ naturalne, np. w ziemi, skale? Stąd istnieje prasłowiańska dupa, ale i dziupla, która miała starszą postać dupla. Dupa była kiedyś eufemizmem zastępującym prastarą riť, czyli i dziś obecną w gwarach rzyć.
za: prof. Miodek dla Gazety wrocławskiej
3.
Czy wiesz, że…
pasożyt pisał się kiedyś (do reformy ortograficznej w latach 30. XX w.) przez „rz” (*pasorzyt)? Było tak dlatego, że ‘był to robak, pasący się w… rzyci’* czyli w dupie. Potem moraliści zdecydowali o usunięciu bulwersującego skojarzenia, zastępując ‘pasącego się w rzyci’ pasącym się kosztem cudzego życia. Ot, cenzura!
za: prof. Miodek dla Gazety wrocławskiej
* Inni językoznawcy piszą, że *pasorzyt ‘pasł rzyć’, tak jak pasibrzuch ‘pasł brzuch’.
4.
Czy wiesz, że…
a stosowane jako synonim ale („…panna nie będzie mieszkać w koszarach, a w pałacyku…” [Kaden-Bandrowski, Przymierze serc]), jest przez rygorystycznie nastawionych polonistów uważane za rusycyzm? Przedwojenni językoznawcy tak określali synonimy:
ale – standard
lecz – uroczyste
tylko – codzienne.
Jako dowód podawano, że takiego a brak jeszcze u Sienkiewicza, a w Systematycznej składni języka polskiego z 1897 r. napisano: „Spójnik a w znaczeniu przeciwstawnem używa się: {…} 2. Przed zdaniem wykluczającem, jeśli takowe (z przeczeniem) zajmuje drugie miejsce, a zdanie (twierdzące), zawierające poprawkę, poprzedza. Np. »Prawda zwycięży, a nie fałsz«. – Jeśli zaś zdanie wykluczające zajmuje pierwsze miejsce, to zdanie, zawierające poprawkę, zaczyna się od lecz lub ale; (spójnik a byłby tu rusycyzmem); np. »Nie fałsz zwycięża, ale prawda«”.
Autor artykułu (K. Nitsch, AU) potwierdza moją obserwację, że na rusycyzmy są wrażliwi ludzie spod zaboru pruskiego, gdy Galicja i Królestwo je lekceważą.
za: K. Nitsch, Język Polski, wrzesień-październik 1925
5.
Czy wiesz, że…
frazeologizm umywać się (dziś tylko w przeczeniu: nie umywać się) do czegoś ma umocowanie w rozlicznych zwyczajach ludowych, z których przeniósł się do języka? Otóż ludowa tendencja do czarów sprawiała, że wierzono, iż mycie się (dawniej mawiano: „umywanie się”) w wodzie, w której uprzednio myto jakiś przedmiot, przenosiło jakąś cechę tego przedmiotu na myjącego się. Dziewczyny rosyjskie (XIX w.) w obwodzie archangielskim wrzucały do wody srebrną monetę, by potem, myjąc się w tej wodzie, mieć „liczko jako srebro błyszczące”. Na Śląsku (pocz. XX w.) para młoda myła się przed pójściem do kościoła, a po niej, w tej samej wodzie, myły się druhny, by prędzej wyjść za mąż. W okolicach Opoczna (lata 20. XX w.) przy pieczeniu chleba zmywało się bochenki zimną wodą, aby miały skórkę miękką i rumianą, a potem tą wodą myły twarze dziewczęta, by je mieć gładkie i rumiane, jak chleby.
za: St. Ciszewski, Język Polski, marzec-kwiecień 1927
za: H. Spoczyńska, Język Polski, lipiec-sierpień 1927
Aktualnie popularne jest stwierdzenie: „warzy mi się podkład”, choć „waży mi się podkład” widuję chyba równie często…
Trzecia ciekawostka mnie zaskoczyła.