Tomasz Marek: Liczebniki porządkowe




Esej napisany na podstawie kwerendy źródłowej pod wpływem wyraźnej zachęty p. Pomianka

Przytoczone poniżej zasady rządzące słowotwórstwem liczebników porządkowych nie znajdują (poza jednym przypadkiem w (2)) oponentów w zakresie ich brzmienia. Powołują się na nie nawet ci językoznawcy, którzy, jak to wykażę w swoim wywodzie, nie rozumieją ich i w konsekwencji nie stosują ich właściwie.

Liczby w nawiasach kwadratowych odnoszą się do źródeł w przypisie.

1[1]

Liczebniki wieloczłonowe zawsze zapisuje się oddzielnie. Liczbie 125 000 odpowiada zatem zapis sto dwadzieścia pięć tysięcy. Łącznie natomiast zapisuje się przymiotniki złożone, utworzone np. od liczebnika i jakiegoś wyrazu: ponad trzy i pół miesiąca > ponadtrzyipółmiesięczny; osiem procent > ośmioprocentowy.

2[2]

Tworzeniem liczebników porządkowych wielowyrazowych rządzą następujące zasady:

  • w dwuwyrazowych liczebnikach 21. – 99. formę porządkową mają obie części, np. 21. – dwudziesty pierwszy, 63. – sześćdziesiąty trzeci;
  • przy większych liczebnikach liczba setek, tysięcy, milionów itd. jest zawsze wyrażona nieodmienną formą podstawową liczebnika głównego, o ile występują też dziesiątki lub jedności, np. 101. – sto pierwszy, 1016. – tysiąc szesnasty, 2150. – dwa tysiące sto pięćdziesiąty;
  • liczebniki wyrażające dziesiątki i jedności są zawsze odmienne, np. 138. – sto trzydziesty ósmy, 1908. – tysiąc dziewięćset ósmy, 3459. – trzy tysiące czterysta pięćdziesiąty dziewiąty;
  • gdy brak dziesiątek i jedności, formę porządkową przybiera tylko ostatni człon, np. 2000. – dwutysięczny, 2100. – dwa tysiące setny, 1 500 000. – milion pięćsettysięczny,
  • wszystkie formy porządkowe, i tylko te formy, są odmienne przez przypadki, np. przed rokiem czterysta siedemdziesiątym piątym, w roku dwutysięcznym, od roku dwa tysiące dziesiątego.
3[6]

W liczebnikach wieloczłonowych formę liczebnika porządkowego powinny mieć tylko odpowiedniki dziesiątki i jedności.

Jeżeli jednak setki, dziesiątki lub jednostki mają wartość zerową, to formę liczebnika porządkowego ma tylko ostatni składnik.

4[2]

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniają się jak przymiotniki.


Zgodnie z (1), (2) i (3) (w tym tekście liczby w nawiasach okrągłych odnoszą się do w/w czterech niekwestionowanych zasad), zapis słowny dowolnych, nawet wielkich liczebników kończących się dziesiątkami i jednostkami, nie budzi wątpliwości. I tak (za [2]):

23 dwadzieścia trzy dwudziesty trzeci
105 sto pięć sto piąty
317 trzysta siedemnaście trzysta siedemnasty
3509 trzy tysiące pięćset dziewięć trzy tysiące pięćset dziewiąty
11 324 jedenaście tysięcy trzysta dwadzieścia cztery jedenaście tysięcy trzysta dwudziesty czwarty
405 701 czterysta pięć tysięcy siedemset jeden czterysta pięć tysięcy siedemset pierwszy
1 003 197 milion trzy tysiące sto dziewięćdziesiąt siedem milion trzy tysiące sto dziewięćdziesiąty siódmy


Pewne wątpliwości mogą się pojawić przy liczebnikach porządkowych niezawierających jednostek ani dziesiątek.

Przy rozpatrywaniu tych wątpliwości natrafiamy na niebudzące wątpliwości rozstrzygnięcie dotyczące dat z zakresu, z jakim się spotykamy na co dzień. Mianowicie:

1000 tysięczny. Forma do niedawna równoległa *tysiączny jest uważana za przestarzałą i rugowana z języka [2], [15]
1001 tysiąc pierwszy [15]. Nie: *tysiączny pierwszy ani *tysięczny pierwszy [11]
2000 dwutysięczny [11]. Tu jednak natrafiamy na zagadkę: skąd to „u”? Dlaczego nie *dwa tysięczny, jak zdawałyby się narzucać (1) i (3)? Z tym problemem zmierzę się w dalszej części wywodu.
2001 dwa tysiące pierwszy [11], [15].
2016 dwa tysiące szesnasty [6], [11].

I teraz skończyła się dobrze wytyczona, utwardzona droga (nie licząc jednej kałuży oznakowanej powyżej przy omawianiu liczebnika dwutysięczny) i wkraczamy na grunt grząski, w którym jedna pani profesor [6] [7] uwięzła po pas, a kilku innych językoznawców (w tym [2]) zmoczyło buty, nie zdając sobie z tego sprawy. Mam na myśli pisownię takich liczebników, jak:

5 000 pięciotysięczny (podobnie inne z tej „datopodobnej” grupy: dwutysięczny, ośmiotysięczny, dwudziestotysięczny). Wydaje się, że wszystkie liczebniki porządkowe z grupy „pełnych tysięczników”) aż do 100 000 zostały zastąpione przymiotnikami, wbrew (1), (2), i (3). Liczebniki z tej grupy skonstruowane wg przywołanych zasad powinny wyglądać: *dwa tysięczny, *osiem tysięczny, *dwadzieścia tysięczny. Patrz też uwagi przy 100 000.
100 000 stutysięczny [4]. Formie *stotysięczny, uznawanej od kilkunastu lat za nieprawidłową, poświęcam oddzielny akapit w dalszej części.

Zdziwienie może budzić forma przymiotnikowa – liczebnik skonstruowany wg zasad [1], [2] i [3] powinien wyglądać: (*) sto tysięczny (pisownia rozdzielna). Nigdzie nie znalazłem wyjaśnienia, dlaczego w tym (i kilku innych, omawianych powyżej i poniżej) przypadku liczebnik został wyrugowany przez przymiotnik. Pozostaje się z tym pogodzić, chociaż [10] daje prawo do własnego zdania w tym względzie. Jedynym możliwym wyjaśnieniem tego fenomenu jest historia języka; słowo stutysięczny (i podobne dwustutysięczny i trzystutysięczny) jest znane od stuleci. Wiele wskazuje, że to nie liczebnik, a przymiotnik, o czym piszę w innym akapicie.

100 001 sto tysięcy pierwszy [1], [2], [3].
100 400 sto tysięcy czterechsetny [2], [6], [16]. Forma poprawna, sprzeczna ze standardem (1), (3) i uzusem.
101 000 sto jeden tysięczny [9]. Proszę zwrócić uwagę na pisownię rozłączną, wielokrotnie akcentowaną przez różnych językoznawców, np. [9], [11]. Proszę [6] nie brać poważnie. Podobnie wszystkie inne liczebniki o wartości większej niż 100 000 z [6] są zupełnie błędne.
200 000 dwustutysięczny. Uwagi dla 100 000 i tu aktualne.
200 008 dwieście tysięcy ósmy (1), [2], (3).
300 000 trzystutysięczny. Analogia do 100 000 i 200 000. Są poloniści, którzy używają formy równoległej (*?) trzechsettysięczny, ale wydaje się, że nie mają racji. Trzechsettysięczny to (wg mnie) przymiotnik utworzony na wzór trzechsetny, a nie liczebnik; na dodatek niemal nieobecny w Google.
300 100 trzysta tysięcy setny (1), [2], (3). Analogia do dwa tysiące pięćdziesiąty [15].
500 000 pięćset tysięczny. Podobnie osiemset tysięczny, dziewięćset tysięczny. Pisownia rozłączna [9], [11], [13]. Wątpliwości nasuwa użycie w [2] pisowni łącznej (patrz poniżej 1 500 000), ale (wg mnie) pisownia łączna wskazywałaby na przymiotnik, a nie na liczebnik. A już na pewno przymiotnikami (a nie liczebnikami) są: pięciusettysięczny, ośmiusettysięczny, dziewięciusettysięczny.
1 000 000 milionowy [15]
1 001 000 milion tysięczny (1), (2), (3)
1 001 100 milion tysiąc setny (1), (2), (3)
1 002 000 milion dwutysięczny. Bardziej w zgodzie z zaleceniami dotyczącymi dat [11], [12] niż ogólnymi: (1), (2), (3). Wg mnie to konglomerat sankcjonowany normą.
1 002 004 milion dwa tysiące czwarty (1), (2), (3), [11], [12]
1 500 000 milion pięćset tysięczny (1), (3), wbrew (2). *Milion pięćsettysięczny to (znów moim zdaniem) konglomerat z niepoprawnym zastosowaniem przymiotnika jako części składowej liczebnika wielowyrazowego.
6 000 000 sześciomilionowy. Analogia do dat [11] i przymiotników typu stutysięczny, zastępujących liczebnik. Wszystko wskazuje na to, że to przymiotnik, który wyparł liczebnik porządkowy.
6 200 000 sześć milionów dwieście tysięczny (1), (2), (3), [9], [13]. Formę *sześć milionów dwustutysięczny należy (moim zdaniem) uznać za niepoprawny konglomerat jak w wyjaśnieniu dot. 1 500 000

W związku z rozbieżnościami wytkniętymi w powyższej tabeli, warto podkreślić, że:

  1. Z niewiadomych względów (może ktoś je wskaże?) zastępowanie liczebników porządkowych przymiotnikami jest w wielu przypadkach uznawane za normę językową. Do niedawna (jeszcze 100 lat temu) normą była odmiana przymiotnikowa każdego członu liczebnika porządkowego [12], co powodowało, że liczebniki porządkowe od przymiotników odróżniali tylko teoretycy – użytkownik nie musiał. Do dziś ta zaszłość historyczna jest źródłem wielu błędów popełnianych przez wytrawnych polonistów, mylących liczebniki porządkowe z przymiotnikami złożonymi, utworzonymi „od liczebnika i jakiegoś innego wyrazu” (1). Staje się to często źródłem potworków językowych, bo milionowy, tysięczny bywają traktowane jako „inne wyrazy”, podobne do, dajmy na to, procentowy, miesięczny czy stopniowy. Tymczasem jest różnica między trzystujednoletnim dębem [4] a trzysta jeden tysięcznym obywatelem miasta [5]. Jednakże wiele liczebników porządkowych, które powinny istnieć (jak np. sto tysięczny) nie istnieje; zostały z błogosławieństwem ludzi odpowiedzialnych za normę językową zastąpione przymiotnikami. Wytropienie ich, a co za tym idzie poprawna pisownia czegoś, co powinno być (w pojęciu użytkownika) liczebnikiem i podlegać regułom (1), (3), a podlega regułom pisowni przymiotników, jest dużym wyzwaniem. Wyzwaniu temu mogą nie sprostać profesorowie uniwersyteccy z UW i poradni PWN [7], a co dopiero zwykli zjadacze chleba.
  2. Interfiks -u- w słowach typu stutysięczny pochodzi od końcówki liczebnika [4] (dwa > dwu, sto > stu) i przetrwał w przymiotnikach, a zastąpiły one niektóre liczebniki. Być może przyczyniło się do tego błędne (wśród rzesz szeregowych użytkowników języka) zapytywanie o liczebnik, np. jaki mamy rok?, jaki dziś dzień?, zamiast: który rok mamy?, który dziś dzień (miesiąca)? Oczywiście zapytywany wiedział, że w pytaniu o rok nie chodzi o to, że urodzajny, a w pytaniu o dzień, że pogodny, ale ta naddomyślność przełożyła się w ciągu wieków na usankcjonowanie odstępstwa w liczebnikach zastąpionych przez przymiotniki typu stutysięczny. Gdy przypomnę, że odmiana liczebników i przymiotników jest taka sama (4) (no, prawie!), łatwość popełnienia błędu staje się widoczna.
  3. Różne historycznie warunkowane aberracje są niestety nadal poprawne. Twory trzechsetny i czterechsetny nie do końca wyparły liczebniki (uznawane na razie za niepoprawne: *trzysetny i *czterysetny) – uzus trzyma się mocno i można mieć nadzieję, że przywróci te zgodne z regułą ogólną liczebniki na łamy słowników. Oczywiście osiem tysięcy czterechsetny [6] to (wg mnie) błędny konglomerat, sankcjonowany jednak przez wiele autorytetów [2]. Dziwi to, że liczebnik główny, który jest lepiej znany i powinien być wzorcem dla liczebnika porządkowego, nie stwarza problemów (może za Reja ludzi było osiem tysięcy *czterechset, ale dziś każdy napisałby, że było ich osiem tysięcy czterystu (2)). Wszak liczebniki porządkowe tworzy się od głównych…! [2]. Wyjątki od tej reguły są dla współczesnych użytkowników języka zaskakujące.
  4. Kontekst użycia stutysięczny vs stotysięczny zaciekawił mnie szczególnie. Oba te słowa (czy to liczebniki? – pierwszy podobno tak, ale z drugiej strony prof. Bańko [4] zalicza go do przymiotników!) istniały niezależnie od siebie i jeszcze 200 lat temu miały różne znaczenie. Znany targowiczanin Józef Kossakowski (notabene powieszony za zdradę w czasach Insurekcji) w pracy „Spowiedź polityczna albo polityczne przekonania” z 1792 r. słowa stutysięczna używa kilkukrotnie, zawsze w odniesieniu do armii (stutysięczna armia), i również kilkukrotnie słowa stotysięczne – raz w odniesieniu do rąk mieszczan (stotysięczne ręce mieszczan), a dwa – w odniesieniu do wojska (stotysięczne wojsko). Wnioskuję stąd, że w tamtych czasach (czego nie podają żadne znane mi słowniki) stutysięczny było sensu stricto przymiotnikiem opisującym rzeczownik w liczbie pojedynczej (stutysięczna armia jak wielka, królewska, wraża), natomiast stotysięczny było… (no właśnie – czym?) …stawiam tezę, że też przymiotnikiem, lecz stosowanym do opisu rzeczowników w liczbie mnogiej. Dziś też, gdybyśmy powiedzieli stutysięczne pióro, wszyscy by rozumieli, że to numer jednego pióra spośród co najmniej stutysięcznego zbioru. 100 000 armii to oczywista bzdura; zresztą cały kontekst w dziele Kossakowskiego mówi, że ma na myśli jedną armię, która wskutek działań Sejmu Wielkiego miała być utworzona ze 100 000 ludzi. Dziś – niestety – rozróżnienie, co autor chciał wyrazić, pisząc stutysięczne miasto, jest bez kontekstu niemożliwe; może bowiem chodzić zarówno o pozycję na liście miast, jak i o liczbę mieszkańców konkretnej miejscowości. Aż się ciśnie na usta powiedzenie wszystkich starców: dawniej lepiej bywało!

Ale i dziś, jak się wydaje, istnieją równolegle podobne formy jak 200 lat temu. Wypowiedzenie: „ośmiusettysięczna kolonia mrówek, w której właśnie wykluł się osiemset tysięczny owad” wydaje się do obrony pod względem poprawności.

Przykładu na niepodważalne użycie przed ponad stu laty stutysięczny/stotysięczny jako liczebnika – nie znalazłem.

W ramach wniosków powołam się na prof. Bańko [10], który sformułował opinię:

Trzeba zaufać własnej intuicji i słownikom, licząc się z tym, że w użyciu są też formy w słownikach nieobecne, a niekoniecznie przez to niepoprawne.

Zdanie to było wnioskiem dotyczącym nieudanych poszukiwań w słownikach różnych, w tym ewidentnie poprawnych, liczebników porządkowych i przymiotników odliczebnikowych w rozmaitych formach.

[14] wyraża tę zasadę jeszcze dosadniej:

Najważniejsze jest bowiem to, że (powyższe) formy są zbudowane zgodnie z zasadami języka polskiego, więc mniejsza o to, czy używamy tych konstrukcji często, czy nie.

I zakończę również cytatem z Pana Profesora [10], dodając otuchy tym, jak ja sfrustrowanym, którzy zamiast po prostu znaleźć mądrość w słowniku lub podręczniku gramatyki (nie mówiąc o tych, których zmyli niekompetencja ekspertów), muszą jej szukać na blogu Mistrza Pomianka.

…słowniki są względnie dobrym źródłem informacji o tym, co w nich jest, dużo gorszym zaś – o tym, czego w nich nie ma. Mówiąc prościej: na podstawie braku jakiegoś słowa w słowniku nie można wyciągać daleko idących wniosków, np. że tego słowa nie ma w języku albo że jest niepoprawne. Żaden słownik nie jest kompletny.

A tak zupełnie na marginesie i absolutnie poważnie, to Pan, Panie Pomianek, jest jedynym, który błyskawicznie i kompetentnie odpowiada na wszystkie pytania językowe, wdaje się w światłe dyskusje, czasami przyznaje się publicznie do własnych niewiedzy lub błędu… i za to – CHAPEAU BAS!

Tomasz Marek


PS Pytania o wielkie liczebniki porządkowe zadałem dwom blogerom z tytułami naukowymi w zakresie języka polskiego i czterem poradniom językowym przy polskich uniwersytetach. Odezwała się tylko jedna; okazała się absolutnie niekompetentna. Może reszta ekspertów zna dokonania [6] i [7] i nie chce się wychylać? Może bucików w bagnie powalać nie chcą? Ja przez to bagno szedłem boso (bom laik), ale w… płetwach. Na wszelki wypadek.

Efekt pozostawiam ocenie mądrzejszych.

Kwerenda

[1] RJP 2002 r. http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=356&Itemid=73.

[2] Gramatyka Jagodzińskiego. http://free.of.pl/g/grzegorj/gram/pl/gram00.html

[3] Ignacy Stei i Roman Zawiliński, Gramatyka J. Polskiego dla Szkół Średnich, W–wa 1907, https://archive.org/stream/gramatykajzykapo00stei/gramatykajzykapo00stei_djvu.txt.

[4] http://sjp.pwn.pl/slowniki/stutysi%C4%99czny-stotysi%C4%99czny.html.

[5] http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Liczebnik-ulamkowy-7030-355608-b-slownie-b;16560.html

[6] Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski, poradnia SJP.PWN, http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Sto-dwadziescia-tysiecy-dwutysieczny;16446.html

[7] Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski, poradnia SJP.PWN, http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Milion-dwiescie-piecdziesieciojedentysieczny;16447.html

[8] Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski, poradnia SJP.PWN, http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Jestesmy-b-trzydziesci-trzeci-b;11900.html

[9] Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski, poradnia SJP.PWN, http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/b-sto-jeden-tysieczny-b;6980.html

[10] Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski, poradnia SJP.PWN, http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/liczebniki-i-wyrazy-pochodne-w-slownikach;3169.html

[11] Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski, poradnia SJP.PWN, http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/b-Ktory-mamy-rok-b;15267.html

[12]https://kulturystykajezyka.wordpress.com/2015/08/03/dwutysieczny-pietnasty/

[13] http://obcyjezykpolski.pl/polszczyzna-od-reki-pana-literki/dwudziestkapiatka/

[14] dr Kamil Kromski, http://filologpolski.blogspot.com/2013/10/bylismy-pierwsi-drudzy-trzeci-i-poszem.html

[15] Bc. Beata Bielesz, Liczebniki w języku polskim (aspekty systemowe i paradygmatyczne)

Magisterská diplomová prace, https://is.muni.cz/th/362592/ff_m/Diplomova_prace.pdf

[16] http://www.ekorekta24.pl/trzysetny-czy-trzechsetny-czterysetny-czy-czterechsetny-ktora-forma-poprawna/


5 odpowiedzi do „Tomasz Marek: Liczebniki porządkowe”

  1. Lukas Ehrlich

    Uczę się języka polskiego i w żadnym podręczniku znalazłem takiego rozległego opisania zasad rządzących liczebnikami. Dziekuję serdecznie!

  2. Tomasz Marek

    Otóż okazuje się, że forma „trzysetny” w SJP PWN jest już (2016-11-08) uznana za równoległą z „trzechsetny”. Teraz czekam na uznanie „*czterysetnego”.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

kwiecień 2016
N P W Ś C P S
 12
3456789
10111213141516
17181920212223
24252627282930

Nasze nagrania