Karze i każe. Rzadko i żaden

Niby oczywistości, ale jednak warto o nich przypomnieć, bo wbrew pozorom wielu użytkowników języka ma tendencję do mylenia pisowni tych wyrazów.

Karze – pochodzi o karać. Np. Sędzia karze zawodników żółtymi kartkami.
Każe – pochodzi o kazać. Np. Sędzia każe mu podejść bliżej, potem wyciąga kartkę.

Dlaczego wiele osób myli pisownię tych wyrazów? Myślę, że przyczyny są dwie. Po pierwsze liczne formy tych wyrazów brzmią identycznie, np.: karzę, karze, karzą, karz; każę, każe, każą, każ. Jest jednak i drugi istotny powód, którego obecność starałem się zasugerować w podanych wyżej przykładach: zarówno karać, jak i kazać coś może tylko osoba (lub instytucja), która ma władzę nad drugą osobą (czy grupą osób). Każę ci to zrobić, a jeśli nie posłuchasz – ukarzę cię. Wyrazów tych używamy w bardzo podobnych kontekstach.

Znaczenia słów rzadko i żaden wyjaśniać nie musimy. Wiem jednak zarówno po sobie – przed laty w praktyce musiałem się tego uczyć niekrótko – jak i po moich znajomych, że niejednokrotnie można się złapać na pisowni *żadko (w drugą stronę też popełnia się błędy, ale chyba z mniejszą częstotliwością). Moim zdaniem tutaj również mamy do czynienia z pomieszaniem tych wyrazów przez pewne ich podobieństwo (brzmieniowo tożsame pierwsze trzy litery, ta sama liczba liter i sylab, centralne miejsce graficznie górującego d) oraz podobny krąg znaczeniowy. Zarówno rzadko, jak i żaden związane są z wyrazami mało, nic; kojarzyć się mogą z jakimś brakiem, niedoskonałością, nieobecnością, niepraktykowaniem czegoś (rzadko jeżdżę, żaden ze mnie rowerzysta). Także tutaj – obok pisowni – o pomyłkach decyduje więc w dużej mierze fakt, że wyrazów tych używamy w nieco podobnych kontekstach.

Dlatego, zapisując powyższe wyrazy, warto mieć się na baczności i dobrze się zastanowić – zwłaszcza w przypadku pierwszej pary wyrazów: czy chodzi nam o karę, czy o nakaz.

Paweł Pomianek

Na zdjęciu Magdalena Miernik. © by Magdalena Miernik


5 odpowiedzi do „Karze i każe. Rzadko i żaden”

  1. Mr Hyde

    „Dlaczego wiele osób myli pisownię tych wyrazów?”
    Bo nie zna polskich gwar ani, choćby w elementarnym stopniu, języków pokrewnych polskiemu: czeskiego, słowackiego, czy też języków ruskich — ukraińskiego i rosyjskiego. Jednym słowem przez niedouczenie i wąskie horyzonty.

  2. Zwykły

    Jakiś gościu lata wymyślił jak mamy pisać żeby nam utrudnić życie i nie ma mocnych aby to zmienić. Co za różnica między rz, ż, ó, u itd? To nic nie wnosi do naszego życia

    • Paweł Pomianek

      Myli się Pan zarówno co do genezy powstawania ortografii, jak i co do tego, że unifikacja do jednego u, rz/ż czy h byłaby ułatwieniem.

      Po pierwsze ortografii nie ustala się przed językiem, np. po to, żeby utrudnić życie, tylko ona jest kodyfikacją języka już używanego. Zróżnicowanie w pisowni ch czy h itd. wynika z tego, że litery te były inaczej wypowiadane i takie rozróżnienie było naturalne. W mowie ono się zatarło, natomiast pozostawione w piśmie (bo inaczej byłaby potrzebna rewolucja) pozwala dziś łatwiej odnajdywać rodziny wyrazów, znaczenia wyrazów, pochodzenie, kierunkować skojarzenia itd. Ortografia więc, mimo że bywa trudna, więcej jednak ułatwia, niż utrudnia.

      A tu, gdzie w języku zmienia się uzus (to, jak używa się danego wyrazu), z czasem też i słowniki dostosowują się do świadomości ludzi. Dlatego mniej więcej 100 lat temu:
      – ogurek stał się ogórkiem;
      i w drugą stronę:
      – Jakób stał się Jakubem.
      🙂
      Nieco pod innym kątem pisałem na temat tej kwestii dwa miesiące temu w komentarzu tutaj, więc tam odsyłam po więcej.
      PS Ciekawe, że wypowiedział się Pan w ten sposób akurat pod tym tekstem. Ten artykuł pokazuje bowiem, jak dobrze, że te wyrazy pisze się inaczej, że ma to logiczne uzasadnienie w pochodzeniu wyrazów. O ileż trudniej by było zrozumieć, o co chodzi, gdyby te dwa wyrazy pisało się tak samo! To jest jeden z tych przykładów, gdzie ortografia bardzo ułatwia (a nie utrudnia) komunikację.

  3. gig

    Jak się ma osoba na zdjęciu do powyższego artykułu. Nie mogę znaleźć związku. Czy jest to ilustracja do „poprawnej polszczyzny” ? Czy po prostu drugie hobby autora… portret amatorski + promocja koleżanek. Internetowe „róbta co chceta”, ale dlaczego nie… Każdy jest panem, swojego tu, poletka. Sam artykuł bardzo pomocny. Dzię-ku-je-my

    • Paweł Pomianek

      Z pewnością znajdzie Pan na portalu zdjęcia, które pewnie jeszcze mniej pasują. Ale i takie, które są bezpośrednio tematycznie związane z tekstami. To akurat zdjęcie tematycznie kojarzy mi się z wyrazami kazać i karać – w sensie, że taka groźna. Nie ma tutaj więc skojarzenia z poprawną polszczyzną, ale jest z częścią tematu omawianego w artykule. Pewnie można to było uwypuklić w podpisie pod zdjęciem, tak jak wielokrotnie gdzie indziej. Zdjęcie nie jest mojego autorstwa i nie należy bezpośrednio do zasobów Językowych Dylematów, co zostało wskazane pod artykułem.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

czerwiec 2014
N P W Ś C P S
1234567
891011121314
15161718192021
22232425262728
2930  

Nasze nagrania