Eponimy, czyli wyrazy utworzone od nazw własnych

Eponimy to słowa lub całe sformułowania, które zostały utworzone od nazw własnych. Można powiedzieć, że są to takie wyrazy, które stały się powszednimi, choć początkowo pełniły funkcję nazw firm, miast czy nazwisk. Większość ludzi korzysta z nich każdego dnia, zupełnie nieświadomie.

Władysław Kopaliński stworzył słownik w całości poświęcony zagadnieniu eponimów, w którym zawarł ponad tysiąc ich przykładów. Niektóre z tych wyrazów powstały od imion i nazwisk, inne od nazw miejscowości, poszczególnych regionów, a nawet krajów. Wśród wymienionych przez autora przykładów eponimów znalazły się choćby tak popularne dziś wyrazy i określenia jak: cyklopowy, hamburger, kajzerka czy łono Abrahama.

Eponimami, które utworzono od nazwisk, są np.: beszamel, decybel, herc, kelwin, lenonki, lewisy, niuton, paskal, wolt czy wat. Niektóre z wyrazów odimiennych ulegają spolszczeniu. Dzieje się tak w przypadku tych eponimów, które bywają używane z dużą częstotliwością. Dlatego określenie spodni marki Levi’s to wspomniane wcześniej lewisy, okulary, jakie nosił John Lennon, to lenonki (a nie *lennonki), a jednostka ciśnienia wprowadzona przez francuskiego fizyka Blaise’a Pascala to paskal (a nie *pascal). Z kolei jednostkę mocy zapisujemy wat, choć godność wynalazcy, na którego cześć ją nazwano, brzmiała James Watt – zapisywany przez dwa t. Istotne jest, aby każdy z tych wyrazów zapisywać małą literą oraz w spolszczonej wersji, jeśli to właśnie takowa utrwaliła się w naszym języku.

Eponimy występują współcześnie we wszelkich wyrażeniach, wśród których znajdują się: formacje słowotwórcze, zapożyczenia, neosemantyzmy (wyrazy już istniejące, które zyskują nowe znaczenie) oraz neofrazeologizmy (nowe połączenia wyrazowe). Najczęściej pojawiają się one we wszelkich formacjach słowotwórczych, czyli wyrazach, które mają konkretną budowę słowotwórczą – dzielą się na temat i formant (słowotwórczy lub fleksyjny).

To na nich się teraz skupię. Wśród tych formacji występują eponimy, których pierwszym członem jest euro-, np. eurodeputowany, europarlament czy eurowaluta; pojawiają się też wyrazy z drugim członem -mania, np. potteromania czy małyszomania. Poza tym mogą mieć też końcówki -owy, np. oskarowy lub guinnessowy, a także -owaty, np. pierrotowaty. Dalej, występują one w wyrazach z końcówkami -owski, np. polsatowski, oraz -owiec, np. harleyowiec. Innym przypadkiem pojawiania się ich są wyrazy zakończone na -ista, np. fatimista, a także -izm, -yzm, np. kaczoryzm, oraz -acja, na co przykładem niech będzie balcerowizacja.

Eponimy odmieniają się normalnie, to znaczy tak samo, jak wszystkie wyrazy pospolite. Pomimo że zostały utworzone od imion i nazwisk stały się one wyrazami pospolitymi ze wszystkimi ich cechami.

Gdy mówimy, że idziemy wziąć prysznic, również używamy eponimu. Słowo prysznic powstało właśnie od nazwiska niemieckiego lekarza, który był twórcą nowoczesnego wodolecznictwa – Vincenza Priessnitza. Podobnie nikotyna – pochodzi od nazwiska francuskiego lekarza, który zalecał stosowanie jej jako leku, Jeana Nicota. Warto więc uświadomić sobie to, jak często wykorzystujemy wyrazy odimienne w życiu codziennym.

Ciekawą kwestią pokrewną jest też fakt, że istnieje sporo marek i firm, które zostały nazwane właśnie od nazwisk swoich założycieli. Do ich grona należą m.in.: Carl Zeiss, Louis Vuitton, Lamborghini, Bugatti, Gucci, Renault czy Fendi. Niektóre z nich wymawia się w inny sposób, niż sugerowałaby forma pisana. Dlatego zanim zaczniemy tych wyrazów używać, warto wcześniej sprawdzić ich poprawną wymowę.

– Natalia Kiełb

Źródła:

https://sjp.pwn.pl/slowniki/eponimiczny.html

https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/9479/1/BAJ_6_2006_M_Witaszek-Samborska_Eponimy_wsrod_neologizmow_wspolczesnej_polszczyzny.pdf

Łukasz Mackiewicz, 497 błędów. Jak nie zbłądzić w zawiłościach polszczyzny, Elbląg 2018, s. 42-43. 420.

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/formacja-slowotworcza;3901938.html

https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/prysznic;3707.html



Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

maj 2021
N P W Ś C P S
 1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
3031  

Nasze nagrania