Zbieg znaków interpunkcyjnych

W poniższym artykule staram się zmierzyć z nie do końca znaną sprawą zbiegu znaków interpunkcyjnych. Informacje na ten temat są rozproszone i czasem sprzeczne, stąd błędy w tej materii przydarzają się nawet doświadczonym polonistom i redaktorom. Ta publikacja to prawdopodobnie pierwsza w internecie próba zebrania wszystkich obowiązujących w tej kwestii zasad i zaleceń.

W niżej prezentowanym tekście ukośnik {/} pełni funkcję rozdzielającą; można go na ogół czytać jako ‘lub’. Przyjęto też, że zbieg to ‘bezpośrednie sąsiedztwo innego znaku interpunkcyjnego’ nieoddzielonego literą ani spacją.

W tekście stosuję następujące oznaczenia przed przykładami, wyrażające moje [T.M.] zdanie o ich poprawności:
{?} – nie jestem pewny poprawności
{*} – postuluję niepoprawność
{*?} – wątpię w niepoprawność

W polskim systemie interpunkcyjnym istnieje 10 znaków [3]:

  1. przecinek {,}
  2. średnik {;}
  3. kropka {.}
  4. myślnik zwany czasem pauzą lub (w sąsiedztwie wypowiedzi dialogowej) kreską dialogową {–}
  5. wielokropek {…}
  6. wykrzyknik {!}
  7. pytajnik {?}
  8. dwukropek {:}
  9. cudzysłów {„/”} (może mieć różne formy graficzne)
  10. nawias {(/)} (może mieć różne formy graficzne)

Oczywiście należy odróżnić ww. znaki interpunkcyjne od identycznie wyglądających znaków używanych w funkcjach pozaortograficznych, np. w matematycznych czy graficznych. Takich zastosowań niniejszy artykuł nie dotyczy.

I

Pierwsze trzy znaki z listy {,/;/.} pełnią funkcję rozdzielającą i wraz z czwartym {–} ich zbieg w żadnej kombinacji (poza {,/;} po skrótach i liczebnikach porządkowych zakończonych {.} – patrz rozdział VI) nie występuje. Niewystępowanie dotyczy również zbiegu bliźniaczego (np. dwóch kropek). Inne rozpatrzę poniżej.

II
Cudzysłów (zamykający) i kropka {”} i {.}

Można przyjąć jako regułę, że {.} w zdaniach oznajmujących zakończonych cytatami stawiamy za cudzysłowem [3]:
Powiedział: „Znasz go?”.
Powiedział: „Uważaj!”.
Powiedział: „No, no…”.
Powiedział: „Wystarczy”.

bez względu na obecność przed {”} innego znaku interpunkcyjnego.

Jeśli cytat kończy się kropką, opuszczamy ją (tj. przesuwamy ją za {”}).

Kropkę za cudzysłowem stawiamy nawet wtedy, gdy cytat jest samodzielnym zdaniem oznajmującym (czyli jeśli nie kończy tego zdania {!/?/…}); nawet wtedy, gdy cytat jest wielozdaniowy:
Powiem to, co mawiał w takich sytuacjach mój dziadek: „Niech się dzieje wola nieba. Z nią się zawsze zgadzać trzeba”.
Jeśli jednak cytat jest samodzielnym zdaniem zakończonym {!/?/…}, wszyscy profesorowie uniwersyteccy doradzają niestawianie kropki:
…ale w końcu wrzucił je do skrzynki. „Zwyciężę!” Był to okrzyk fatalistyczny, który częściej ludzi gubi, niż ocala. [4] (Bańko)
„Kochać się wzajemnie znaczy wzajemnie być pewnym siebie! Gdzież byłoby miejsce na podejrzenia zdrady i zazdrości?!”
„Znasz go?”
„Uważaj!”
„No, no…”

ale część praktyków (redaktorzy, korektorzy) tę kropkę stawia ([P.P.] robi to ze względów „logiczno-estetycznych”).

UWAGA: W przypadku, gdy na skutek wyboru takiego sposobu edytowania dialogu wypowiedź cytowana miesza się wewnątrz cudzysłowu z komentarzem odautorskim, całe wyrażenie kończymy kropką (za {”}) pomimo obecności {!/?} przed {”} [4] (Bańko):
?„Świat – wykrzyczała szczęśliwa – jest piękny!”.
To problematyczne (sprzeczne z regułą ogólną) orzeczenie można próbować uzasadnić tak [T.M.]: wykrzyknik zamyka zdanie cytowane, a kropka drugie, będące komentarzem odautorskim. Tak byłoby w innych systemach edycji:
– Świat jest piękny! – wykrzyczała szczęśliwa.
Wykrzyczała szczęśliwa: „Świat jest piękny!”.
choć oczywiście nie w takim (najbardziej polecany zamiennik):
– Świat… – wykrzyczała szczęśliwa – jest piękny!

Osobnym przypadkiem jest zdanie zakończone cytatem wewnętrznym (tj. stanowiącym część zdania-wypowiedzi głównej) kończącym się skrótem, np.: r. (rok), w. (wiek), bm. (bieżący miesiąc), jw. (jak wyżej). Tu kropkę piszemy za skrótem (a więc przed cudzysłowem zamykającym) i po cudzysłowie na zakończenie zdania głównego [4] (Kłosińska):
Byłem wczoraj na filmie „Listy do M.”.
W rubrykę „Adres do korespondencji” wpisać: „adres jw.”.
Przypuszczalnie w przypadku cytatów wewnętrznych zakończonych liczebnikiem porządkowym w formie cyfrowej będzie podobnie [T.M.].

Cudzysłów (zamykający) i wykrzyknik/pytajnik/wielokropek/nawias {”} i {!/?/…/)}

{!/?/…/)} mogą stać wewnątrz cudzysłowu, gdy odnoszą się do treści wyrażenia w jego obrębie:
Wspominając minione lata, moglibyśmy powtórzyć za Gałczyńskim: „Ile razem dróg przebytych? Ile ścieżek przedeptanych?”.
jak i na zewnątrz, gdy odnoszą się do zdania głównego (sprzed cudzysłowu):
Czy naprawdę krzyknęła: „Nie będzie żadnej ulgi!”?
Wielokropek stawiamy po cudzysłowie, jeśli cytat został urwany, np.:
„Ksiądz pana wini, pan księdza”… to słowa Mikołaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedzą.
Taka edycja jest dozwolona, ale rzadka i niepolecana [4]. Zaleca się urwanie cytatu oznaczać tylko tak:
„Ksiądz pana wini, pan księdza […]” (wielokropek w nawiasie oznacza skrócenie tekstu cytowanego)
Możemy się również spotkać z zastosowaniem wielokropka przez autora, którego tekst cytujemy:
„Kto był na wojnie, ten wie…” (wielokropek jest częścią cytowanego tekstu)

Za i przed cudzysłowem zamykającym mogą stać znaki {?/!/…} w dowolnym zestawie [4]:
Czy powiedział: „Znasz go?”?
Powiedz: „Uważaj!”!
Powiedział: „No, no…”…

Czyżby powiedział: „Znasz go??…”?!

Obok (przed lub za) {„/”} może stać {(/)}, ale tylko o tej samej polaryzacji (otwierający obok otwierającego bądź zamykający obok zamykającego).

Cudzysłów (zamykający) i inne znaki interpunkcyjne {”} i {,/;/:/–}

Występowanie {,/;/:} jest możliwe tylko za cudzysłowem zamykającym {”} zgodnie z sensem zdania. O zbiegu {”} z {–} znane mi źródła milczą; zbieg taki wydaje się nie zachodzić.

Zbieg cudzysłowu otwierającego {„} z innymi znakami interpunkcyjnymi poza {…/(/„/–} jest niemożliwy. O zbiegu z {…} znane mi źródła milczą. Biorąc pod uwagę rzadkie zastosowanie {…} przed wyrazem, taki zbieg byłby wyjątkowy.
Na możliwy zbieg {„} z {–} wskazuje [P.P.]:
Wyczytałem w tej książce następujący dialog:
„– Czy nie uważasz, że jest tak i tak?
– Owszem, uważam, i wiem, że masz w tej kwestii rację”.

Zbieg kaskadowy (kilka cudzysłowów tej samej polaryzacji) jest możliwy, ale wymaga innego typu graficznego dla kolejnych klamrowań, aby ułatwić czytelność [4] (Wolański).

III
Nawias (zamykający) i inne znaki interpunkcyjne {)} i {inne}

Zbieg nawiasu z innymi znakami interpunkcyjnymi przedstawia się analogicznie do zbiegu cudzysłowu.
W takim przypadku po cudzysłowie zamykającym musimy postawić kropkę (patrz wyżej „Cudzysłów i kropka”).
Jutro wyjeżdżam (niesamowite!).

Zbieg tej samej polaryzacji {(/)} (otwierający z otwierającym bądź zamykający z zamykającym) możliwy zgodnie z sensem zdania. Zbieg przeciwnej polaryzacji niemożliwy (rozdziela je wtedy co najmniej spacja).

Zbieg nawiasu otwierającego {(} z innymi znakami interpunkcyjnymi poza {…} (patrz rozdział poświęcony wielokropkowi), oraz {(/„/–} nie jest możliwy.

Bardzo zrozumiałym streszczeniem powyższych rozdziałów jest porada prof. Kłosińskiej z 2016 r. [4]:


Jeśli zdanie kończy się cudzysłowem lub nawiasem, przed którym postawiliśmy wykrzyknik lub znak zapytania, to po cudzysłowie lub nawiasie stawiamy kropkę, np.:
Zapytał: „Wyjeżdżasz?”.
Krzyknął: „Wyjeżdżam!”.

Nie rozumiem nic z tego (Zresztą, kto by to zrozumiał?). [Nie wiem, dlaczego pomimo niezamknięcia pierwszego zdania kropką drugie zaczyna się od wielkiej litery. Wg mnie to błąd – uwaga T.M.]
Posłuchaj mnie (choć ten jeden raz!).

Na końcu każdego z powyższych zdań postawiliśmy kropkę.
Podobne wypowiedzenie możemy także zakończyć wykrzyknikiem lub znakiem zapytania, np.:
Naprawdę krzyknął: „Wyjeżdżam!”?
Ten drań zapytał: „Wyjeżdżasz?”!

On naprawdę krzyknął: „Wyjeżdżam!”!  (zbieg dwóch wykrzykników rozdzielonych cudzysłowem)
Czy on naprawdę zapytał: „Wyjeżdżasz?”?  (zbieg dwóch znaków zapytania rozdzielonych cudzysłowem)
Posłuchaj mnie (choć ten jeden raz!)!  (zbieg dwóch wykrzykników rozdzielonych nawiasem)
Posłuchałbyś mnie (choćby raz?)?  (zbieg dwóch znaków zapytania rozdzielonych nawiasem).
Jak widać, interpunkcja polska pozwala na różnorodne modulowanie treści wypowiedzi. Nie dopuszcza jedynie zbiegu dwóch kropek oddzielonych nawiasem lub cudzysłowem*. Jeśli ostatnim składnikiem wypowiedzenia złożonego jest zdanie oznajmujące w nawiasie lub cudzysłowie, to nie stawiamy po nim kropki, a po całym wypowiedzeniu stawiamy taki znak, jaki wynika z charakteru wypowiedzenia, np. Powiedział: „Wyjeżdżam”.  (kropka tylko po cudzysłowie)
Dlaczego tak się stało? (Nie umiałem sobie z tym poradzić).  (kropka tylko po nawiasie)
Naprawdę powiedział: „Wyjeżdżam”?  (bez kropki po Wyjeżdżam).
Jeśli jednak kropka występująca w zakończeniu wypowiedzi ujętej w nawias lub cudzysłów (która to wypowiedź jednocześnie kończy zdanie) należy do skrótu lub inicjału (a nie jest sygnałem zakończenia zdania), to ją stawiamy, mimo że po występującym po niej nawiasie lub cudzysłowie także postawimy kropkę, np.:
Pojechaliśmy do Francji (z W.K.).  (tu mamy zbieg dwóch kropek rozdzielonych nawiasem – pierwsza kropka należy do inicjału)
Wystąpił w filmie „Listy do M.”.  (zbieg dwóch kropek rozdzielonych cudzysłowem – pierwsza kropka należy do inicjału)
Dotyczy to wielu czasowników (pisać, czytać, robić itd.).  (zbieg dwóch kropek rozdzielonych nawiasem – pierwsza kropka jest zakończeniem skrótu)
Przeczytałem książkę „Wojna 1920 r.”.  (zbieg dwóch kropek rozdzielonych cudzysłowem – pierwsza kropka jest zakończeniem skrótu)


IV
Wielokropek i wykrzyknik/pytajnik {…} i {!/?}

Jeśli wielokropek {…} zbiega się z {?/!}, znaki te w tekście umieszczamy [1]. [4] (Bańko) podaje: „Kolejność wielokropka i wykrzyknika (podobnie jak wielokropka i pytajnika) nie jest uregulowana ani przez zwyczaj językowy, ani przez skodyfikowaną normę”. W [1] znajdujemy następujący przykład:
Czy jest ona tu z wami…? Jak strasznie gorąco…! Wody, Wody…! – krzyczał umęczony pan Filipski.
(Wg mnie [T.M.], wyraz za przecinkiem [Wody, Wody…!] należy pisać od małej litery).
Zarówno w [1], jak i w [2] kolejność {…} i {!/?} sugerują wyłącznie przykłady i ta kolejność nie jest określana w regule. I to te przykłady, a nie reguła, legły u podstaw tendencji wśród redaktorów i korektorów, by wymuszać pierwszeństwo wielokropka przed wykrzyknikiem i pytajnikiem. Jest to tendencja nieuzasadniona, ba – szkodliwa! [3] podaje inne przykłady z odwróconą kolejnością:
Przecz z moich oczu!…
A rewolucja?…
Razem, młodzi przyjaciele!…
Podobne przykłady na kolejność {!…} i {?…} znajdują się i w [1], i w [2], tyle że w innych rozdziałach. W [1] w rozdziale o {!/?} wprost dopuszczono {…} po {!/?}.

Potwierdzeniem są reguły [3], które stanowią, że „po pytajniku bądź wykrzykniku może stać (tylko) wielokropek, wykrzyknik, pytajnik bądź myślnik** (oraz cudzysłów i nawias zamykający)”***. [4] (Bańko) orzeka, że kolejność {…} i {?/!} wynika ze sposobu oddania emocji zamierzonego przez autora. Nie ma w tym nic dziwnego – skoro litery czytamy kolejno od lewej do prawej i kolejność decyduje o sensie i znaczeniu słowa, tak samo musi być ze znakami interpunkcyjnymi. Zatem {?…} musi odpowiadać podniesieniu tonu ostatniej sylaby (cecha artykulacji pytania) i następującemu po niej zawieszeniu głosu (przerwie). Kolejność {!…} odpowiada przerwie po podniesieniu głosu, charakterystycznym dla wykrzyknięcia. Zapis {…?} jest już trudniejszy do oddania; wyobrażam go sobie tylko w rzadkich, specyficznych przypadkach, gdy chcemy oddać zastanowienie połączone z wątpliwością, która tłumi charakterystyczne dla pytania podniesienie tonu ostatniej sylaby. W praktyce wiązałoby się to z oddaniem niepewności pytania, jakiejś ospałości:
Dlaczego jej nie widzę…? Śmie jeszcze tu być…?
urwanej frazy pytającej:
I ty…?
bądź w jeszcze rzadszych przypadkach głosu zdyszanego, dla zaznaczenia urywanych, ułomnych pod względem akcentowania, ale emfatycznych wypowiedzi:
Uwierzysz…? Przebaczył ci…! Jak…? Do nóg…!

Ułomność artykulacji pytania bądź wykrzyknięcia, charakterystyczna dla np. głosu zdyszanego, zacukania, zachłyśnięcia, łkania, „zapowietrzenia”, frazy przerwanej bądź niedokończonej, wydaje się argumentem za stosowaniem zapisu {…!}/{…?} [T.M. + P.P.]. Jeśli konstrukcja wyrażenia i artykulacja frazy są normalne, ale po wypowiedzeniu następuje przerwa, stosujemy kolejność {!…}/{?…}.

Wielokropek i inne znaki interpunkcyjne {…} i {,/;/./–/:/”/)}
Jeśli {…} zbiega się z {,/;/.} znaki te opuszczamy* [3], jak np. opuszczamy przecinek przed ale w zdaniu poniżej:
Mądra, ładna… ale nie potrafię się do niej przekonać.
lecz nie zawsze. Zbieg z {,} jest wg [4], ale i [3], tyle że zgodnie z innym punktem, jednak możliwy:
Z gryzmoleniem tak jak z trunkiem: zakosztujesz — wstrząśnie tobą albo i zemdli; pociągniesz drugi raz — miło…, trzeci raz — błogo…, czwarty — bardzo miło…, piąty — jeszcze milej!… i aniś się spostrzegł, jak ni stąd, ni zowąd nałogowym zostałeś pijakiem. [3]
Na tej samej zasadzie po {…} może być – jak się wydaje [T.M.] – postawiony {;}.
Jeśli jednak urwane składniki są krótsze, {,} można opuścić [4] (Bańko):
„Szeptała tylko: dziś… jutro… pojutrze…”

Problemem jest przypadek, gdy urwaną wypowiedź kończyłby skrót:
*?– Do siódmego bm.… Nie zdążę!
O takim przypadku słowniki się nie wypowiadają. [4] (Wolański) radzi, by skrót rozwinąć, bo zbieg {…} z {.} jest niemożliwy. Pogląd taki uważam [T.M.] za nieprzemyślany. Oczywiście kropkę kończącą zdanie {…} zastępuje, ale trudno nie postawić kropki kończącej skrót, liczebnik porządkowy bądź inicjał, jeśli za którymś z nich umiejscawiamy {…}. Rozwijanie skrótu i inicjału nie zawsze jest możliwe, a w zapisie wypowiedzi byłoby błędem rzeczowym. O {…} po liczebniku porządkowym w postaci cyfrowej (tj. liczbie zakończonej kropką) znane mi źródła nie mówią. Wnioskując z możliwego zbiegu tak zapisanego liczebnika z {,/;/?/!} (patrz poniżej), zbieg taki powinien być jednak dopuszczalny [T.M.]:
? Szalone lata 60.… Pamięć podsunęła mu liczne wspomnienia.
Jeśli ktoś ma opory, może zapisać liczebnik porządkowy słownie, omijając problem.
Zbieg {…} z {–} (bez spacji!) oraz {:}, jak się wydaje, nie zachodzą [T.M.].

Czasem stosujemy wielokropek w nawiasie {[…]/(…)} do oznaczenia opuszczeń w cytacie. Zbieg {…} z {”/)} został omówiony w rozdziałach II i III. Analogicznie zbieg z {„/(}.

Wielokropek należy odróżniać od wykropkowania [1], którym zastępuje się litery pominięte w wyrazach nieprzyzwoitych, wulgarnych, np.:
– Niestety, ten pomysł jest do d…, bo nie mamy dość forsy – powiedział rozzłoszczony.
W takim przypadku znaki interpunkcyjne stawiamy zgodnie z regułami gramatycznymi i sensem zdania, tak jakby wykropkowania nie było. Tak jest na pewno z {,/;}, bo o {.} [1] milczy, a inne źródła nie odróżniają wykropkowania od wielokropka.

V
Wykrzyknik/pytajnik i przecinek/inne {!/?} i {,/;/./:/”/)/–/}

Po wtrąconej frazie w wołaczu:
Nie wolno mu na to, Boże broń(*!), pozwolić!
dla której oba przecinki są, jak wiadomo ([1], [3], [4]), obowiązkowe, wykrzyknika {!} przed przecinkiem kończącym tę frazę się nie stawia. Emocje można podkreślić wykrzyknikiem {!} kończącym zdanie.

Jako regułę [1]**** uznaje niestawianie przecinka po {!/?/:}, choćby nawet {!/?} stały (rzadki przypadek!) w środku zdania:
?Usiłowała nie dostrzegać wlepionego w nią ostrego i – zadziwionego? rozbawionego? zaciekawionego? – spojrzenia kierowniczki.
Zbliżony przykład (schematu wynikowego od „kto” przez „co” do „jak”) znajdziemy w [4] (Wolański):
?Pytania te, wywodzące się z rzymskiej retoryki Kwintyliana, tworzą następujący schemat: kto? co? kiedy? gdzie? dlaczego? jak?
UWAGA: [1] nie dopuszcza {,/;/.} po {!/?}. Znajdziemy tu wręcz stwierdzenie, że po {!/?} mogą się znaleźć jedynie {!/?/…/)/”}. Wiele wskazuje, że zdanie to jest nieprzemyślane, tak jak to było w przypadkach [*].

Inaczej podaje [2]:
Przydawki odpowiadają na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?, czego?, z czego?.
Tutaj na końcu zdania wyliczającego jest nawet {.} po {?}.
Podobnie {;} w przypadku wyliczeń [4]:
Przyszli i pytali m.in. o to:
— czym się zajmuję?;
— kto tutaj mieszka?;
— ile mam lat?;
— jakie mam plany?

Wg mnie [T.M.] na końcu ostatniego zdania wyliczeń za {?} powinna stać {.}. Przemawia za tym konsekwencja (skoro {;} to dlaczego nie {.}?) i przykład z [2] powyżej.

Możliwy jest {!/?} po kropce kończącej skrót bądź liczebnik porządkowy [5]:
Pewna osoba miała wątpliwości dotyczące poprawnego zapisu – z kropką lub bez niej – liczebników porządkowych w postaci liczb: art. 20 czy art. 20.? przykład 2 czy przykład 2.?
Zwróćmy uwagę, że tu akurat przecinka po śródzdaniowym {?} nie postawiono.
Zbieg {!/?} z {–} nie zachodzi.
Zbieg z {:} wydaje się [T.M.] możliwy:
?Czy pamiętam jej numer telefonu?! No pewnie!: 620887631.
ale źródła o tym milczą.
Zbieg {!/?} z zamykającymi {”/)} możliwy zgodnie z sensem zdania. Przykłady w rozdziałach II i III.

Wykrzyknik i pytajnik {!} i {?}

Zbieg możliwy w różnych kombinacjach; również w zwielokrotnieniach. Zwielokrotnienie {!/?} wyraża wzrost emocji:
Znasz go???
Wykrzyknik po pytajniku zwiększa emfazę [1]:
Hej! Czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!
Wg [4] (Wolański) taka kolejność oznacza zdumienie, przestrach lub oburzenie:
Co?!
Natomiast pytajnik po wykrzykniku może oznaczać zdziwienie, zakwestionowanie treści zdania wykrzyknikowego [1]:
– Głupstwa! – wykrzyknął z oburzeniem. – Twoim zdaniem to są głupstwa!?
niepewność i wahanie [4] (Wolański):
Zgoda!?

VI
Przecinek i inne znaki interpunkcyjne {,} i {inne}

Zbieg przecinka z {…} omówiono w rozdziale IV.
Zbieg z {!} i {?} omówiono w rozdziale V.
Zbieg z {.} w przypadku skrótów i liczebników porządkowych możliwy [4] (Bańko):
Działo się to w latach 50., 60. i 70., gdy umysły mroziła zimna wojna.
W specyficznym przypadku, gdy wymieniamy w zdaniu znaki interpunkcyjne, lepiej jest użyć ich nazw. Symbole można dodać w nawiasach:
W wierszu jedynymi znakami interpunkcyjnymi są: myślnik (–), wykrzyknik (!) i pytajnik (?).
Zbieg {,} z {”/)} jest możliwy tylko w kolejności {”,} bądź {),}.
Zbieg przecinka z {;/:/–/„/(}, jak się wydaje [T.M.], nie występuje.

VII
Średnik i inne znaki interpunkcyjne {;} i {inne}

Średnik podlega takim samym regułom jak przecinek.

VIII
Dwukropek i inne znaki interpunkcyjne {:} i {inne}

Po skrócie lub liczebniku porządkowym zakończonym kropką dwukropek można wstawić:
Niektóre spośród borówek są uprawiane w Polsce, np.: borówka wysoka, borówka bagienna, borówka drzewiasta.
O zbiegu dwukropka z innymi znakami interpunkcyjnymi znane mi źródła milczą. Domniemywam [T.M.], że w uzasadnionych przypadkach {:} można wstawić po {!} (patrz rozdział V), {”}, {)} i po kropce {.} kończącej skrót, liczebnik porządkowy bądź inicjał.

IX
Myślnik i inne znaki interpunkcyjne {–} i {inne}

Bezpośrednio, tj. bez spacji pośredniczącej, {–}, poza przypadkiem wspomnianym w rozdziale II (zbieg {„–}), nie sąsiaduje z żadnym znakiem interpunkcyjnym [T.M.].

X
Podsumowanie

Najczęściej spotykane błędy w stosowaniu zbiegu znaków interpunkcyjnych, to:
– nieuzasadnione zastępowanie zbiegów {?…} i {!…} przez (odpowiednio) {…?} i {…!};
– stawianie kropki po cytatach będących samodzielnym zdaniem zakończonym {?/!/…}.
Niekiedy pomiędzy uznanymi słownikami normatywnymi zachodzą istotne różnice w kwestii zbiegu niektórych znaków (patrz rozdział V). Zauważyłem, że zakazy ich dotyczące są wydawane pochopnie; osobiście w przypadku konfliktu zakazu z dopuszczeniem przychylałbym się do orzeczeń dopuszczających [T.M.]. Warto jednak postępować świadomie. Skoro zwracamy uwagę na kolejność liter – co innego znaczą przecież rzeczowniki „rozsada” i „roszada” – to świadomie używajmy zbitki znaków interpunkcyjnych. „A rewolucja?…” znaczy co innego niż „A rewolucja…?”.

Autor: Tomasz Marek
Współpraca: Paweł Pomianek

* – nieścisłość; w innym punkcie tego samego tekstu znajdujemy zaprzeczenie tej zasady.

** – autorzy tych reguł myślnikiem nazywają kreskę dialogową, co wynika z przykładu. Nie wiem, w jakich okolicznościach po {?/!} może stać {–} nieoddzielony spacją. W [1] i [2] z niewiadomych powodów uważa się spację (między {…} a {–}) za niebyłą i mówi się o zbiegu znaków interpunkcyjnych z {–} w sytuacjach dialogowych; np.:
– Oddam ci dług, ale… – przypomniał sobie o utracie pieniędzy.

*** – oraz w specyficznych sytuacjach przecinek, średnik i kropka [uzupełnienie T.M.] – patrz rozdział V.

**** – reguła ta jest wątpliwa; patrz kolejny akapit z przykładami [2] i [4].

Bibliografia:
[1] E. Polański, Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, PWN, Warszawa 2006.
[2] J. Podracki, Nowy słownik interpunkcyjny języka polskiego, Świat Książki, Warszawa 2005.
[3] Słownik ortograficzny PWN, wydanie internetowe (dostęp 2018).
[4] Poradnia PWN.
[5] RJP.


35 odpowiedzi do „Zbieg znaków interpunkcyjnych”

  1. Joanna

    Dzień dobry.

    Mam taki przypadek w dialogu, gdzie wydaje mi się, że powinnam postawić znak zapytania po samodzielnym cudzysłowie. Nie spotakałam się nigdzie z takim rozwiązaniem, dlatego chciałabym dopytać, czy ma to sens.

    – Mam na rękach popiół utrwalony farbą – wykręcał się. – Nie chcę zbrudzić sobą wody…
    „Zbrudzić sobą”? A cóż to za dziwna konstrukcja myślowa?

    Pozdrawiam serdecznie!

    • Paweł Pomianek

      Tak, to logiczna konstrukcja i tak trzeba postąpić. Trudno wskazać inne poprawne rozwiązanie. Pytajnik dotyczy wątpliwości co do sformułowania, nie wybrzmiewa natomiast w samych przytoczonych słowach, bo one w wypowiedzi bohatera przecież wystąpiły bez pytajnika. Tak więc kolejność: pytajnik, zamykający cudzysłów, nie miałaby racji bytu.

  2. Błękitny Płomień

    A w przypadku, gdy występuje cudzysłów, jako oznaczenie myśli postaci i – przykładowo – jest to cały akapit, załózmy też, że bez wtrącej narracyjnych, czy wtedy kropka kończąca ten tok myśli stoi przed cudzysłowem zamykającym czy za nim? Bo znalazłam wszelkie znaki interpunkcyjne (przed cydzysłowem), a o kropce jakoś cisza, jedynie jest omówiona, kiedy wypowiedź zamknięta w cydzysłów jerst częścią jakiegoś zdania.Dajmy na to w przykładzie:
    „Powinienem do niego zadzwonić. Zrobię to natychmiast po powrocie do domu.”
    czy:
    „Powinienem do niego zadzwonić. Zrobię to natychmiast po powrocie do domu”.
    Do mnie bardziej przemawia pierwsza wersja, bo kropka kończy samodzielne zdanie (ujęte w cudzysłów, jako wyróznik, że są to myśli postaci).

    • Paweł Pomianek

      Paradoksalnie co do tej kwestii nie ma zgody nawet na poszczególnych wydziałach polonistyki 🙂 Słowniki preferują drugą opcję, tę z kropką po zamykającym cudzysłowie. Ja też ją zawsze stosuję. Warto jednak zwrócić uwagę, że jest to w polszczyźnie wyraźna niekonsekwencja w stosunku do innych znaków interpunkcyjnych kończących zdanie.

      • Błękitny Płomień

        Bardzo dziękuję. Właśnie ta niekonsekwencja też przyszła mi na myśl. Z Pana odpowiedzi wynika, że jednak nie jest to błędem, skoro jedna z wersji jest preferowana, a nie uznana za jedynie obowiązującą.

        • Paweł Pomianek

          Nie, określenia preferowana użyłem dlatego, że po pierwsze nie znam wszystkich słowników, więc nie mogę ręczyć, że we wszystkich ta sprawa jest stawiana jednoznacznie albo równie mocno. Po drugie użyłem tego określenia dlatego, że jest to sprawa graficzna, nie stricte poprawnościowa. To jest tak naprawdę kwestia konwencji. Skoro więc istnieją wydziały polonistyczne (a znam kilkoro absolwentów przynajmniej jednego, którzy byli uczeni inaczej), na których obowiązuje ta druga forma, to wystarczy, żeby profesorowie takiego wydziału przygotowali słownik 😉 I już będzie sprzeczność. Ja to zmieniam zawsze, bo mnie kłuje w oczy. Radziłbym stosować wersję drugą, jako zalecaną przez znane mi słowniki i poradnie. Ale nietrudno sobie wyobrazić przesłanki za wersją pierwszą. Więc kogoś, kto pisze inaczej, nie można określić dyletantem i odsądzać od czci i wiary.

      • uważny

        Czy naprawdę słowniki tylko „preferują”? To co jest normą? Czy są słowniki, które lansują inną wersję położenia omawianej kropki? Link proszę.

  3. Andrzej

    A co w sytuacji, gdy mamy zbieg dwóch wykrzykników lub pytajników przy czym jeden kończy zdanie, drugi pochodzi od nazwy własnej, będącej na końcu tego zdania?

    • Paweł Pomianek

      W tej sytuacji postępujemy tak, jak w przypadku zbiegu dwóch kropek (na przykład gdy wyraz skrócony kończy zdanie); po prostu stawiamy tylko jeden znak. Chyba że ta nazwa własna jest np. tytułem książki. Wówczas sytuacja ma się inaczej. Jeśli tytuły oznaczamy kursywą, to pierwszy wykrzyknik lub pytajnik jest oznaczony kursywą, a kolejny już pismem prostym, np.:
      Czy wiesz, że przeczytałem książkę Dlaczego warto żyć??

      Gdy natomiast tytuły bierzemy w cudzysłów, trudno mówić stricte o zbiegu dwóch pytajników lub wykrzykników, bo dzieli je wówczas cudzysłów zamykający.

  4. Ania i Zuzia

    Hej, co w wypadku, gdy zbiegają się trzy znaki interpunkcyjne, tj. kropka kończąca zdanie ujęte w cudzysłów zamknięte w nawiasie? Czy wówczas stawiamy kropkę po cudzysłowie, czy nie przeszkadza nam to, że jest to zarówno cytat (pełnozdaniowy), jak i wtrącenie zawarte w nawiasie, i piszemy tylko kropkę kończącą całe zdanie? Przykład: Ania często pisała w swoim pamiętniku o Zuzi („Zuzia jest moją najlepszą koleżanką.”, „[…] Zuzia też jest dla mnie bardzo ważna.”). ALBO Ania często pisała w swoim pamiętniku o Zuzi („Zuzia jest moją najlepszą koleżanką”, „[…] Zuzia też jest dla mnie bardzo ważna”).

    • Paweł Pomianek

      Odpowiedź na pytanie wynika bezpośrednio z tego, co zostało omówione w punkcie II niniejszego artykułu.

      Sytuacja, o którą Panie pytają, jest niekontrowersyjna. W takich sytuacjach kropkę po prostu opuszczamy. Wynika to z funkcji kropki, która przede wszystkim jest separatorem oddzielającym poszczególne zdania, komunikującym czytelnikowi, gdzie zawiesić głos i zacząć nowe zdanie. Potwierdza to fakt, że istnieją również inne sytuacje, w których kropkę opuszczamy – robimy to na przykład w tytułach czy śródtytułach.

  5. Jerzy

    Moje pytanie jest, jak to powinno być? Z dwukropkiem czy bez dwukropka?
    Uśmiechnął się i rzekł
    – Witam w Polsce.
    czy
    Uśmiechnął się i rzekł:
    – Witam w Polsce.

  6. Pytanie

    „– Czy nie uważasz, że jest tak i tak? czy
    – ,,Czy nie uważasz, że jest tak i tak?
    Chodzi mi o to, co piszemy najpierw cudzysłów czy półpauzę? Jeżeli można to z wyjaśnieniem.

    • Paweł Pomianek

      Ale z jakiego powodu mielibyśmy łączyć półpauzę i cudzysłów? Chodzi o cytat w cytacie? Jeśli tak, to najpierw kreska dialogowa, bo to jest pierwszy poziom cytowania, cudzysłów jest na drugim poziomie, więc występuje – niejako – wewnątrz.

        • Paweł Pomianek

          No cóż, usunięcie przez pytającego pierwszego akapitu przytaczanego tekstu sprawiło, że sytuacja może w zasadzie być… odwrotna (choć wtedy nie ma zbiegu znaków interpunkcyjnych sensu stricto, bo dzieli je spacja), a samo pytanie stało się niezrozumiałe.
          Może być i tak, i siak, w zależności od tego, czy w przytaczanej wypowiedzi bohater coś cytuje, czy cytujemy dialog z danej książki.

  7. Elżbieta.

    Dzień dobry.
    Nie mogę nigdzie znaleźć reguły dotyczącej użycia kropki przed pytajnikiem. Potrzebuję do swoich wypowiedzi i używam, ale nie mam czym uzasadnić użycia. Poza tym, że – w moim odczuciu – postawiony pytajnik zyskuje tą kropką wyrażenie niedowierzania wręcz.
    Przykłady: jednak zdecydowałeś się na to.?
    Czyż jest to w ogóle możliwe.?
    Jak mogło ci to przyjść do głowy.?

    • Paweł Pomianek

      Dzień dobry. Niestety w polszczyźnie taki zapis nie jest akceptowany i nie występuje. Rozumiem Pani intencje, którą miałby wyzyskiwać ten zapis. Niestety w naszym języku musimy się zdecydować, czy wypowiadamy zdanie oznajmujące, czy pytające. Decydująca jest tutaj intonacja.

      • Elżbieta.

        Owszem, intonacja. Jeżeli mówimy. Jeżeli piszemy, nie ma w takim razie jak tego tonu oddać. Szkoda:)
        Dziękuję bardzo za podpowiedź.
        Pozdzrawiam.

        • Paweł Pomianek

          Ależ właśnie jest! To piszący zobowiązuje czytającego do odpowiedniej intonacji: albo znakiem zapytania, albo kropką. Zapis i mowa powinny się idealnie na siebie wzajemnie transponować. Gdyby tak się nie działo – pisanie tekstów byłoby w znacznej mierze bezproduktywne.

  8. Anna

    Hej,

    chciałabym się upewnić co do sytuacji z nawiasami – czy będzie tu analogicznie jak z cudzysłowem. Chodzi mi o przypadek, kiedy osobne zdanie w nawiasie zamknięte jest wykrzyknikiem (albo np. pytajnikiem). Rozumiem, że po takim nawiasie nie stawiamy już kropki. Czyli wyglądałoby to tak:
    Pierwsze zdanie. (Drugie zdanie!!!) Trzecie zdanie.
    Czy dobrze myślę?
    Pozdrawiam i dziękuję za odpowiedź. 🙂

  9. Agata

    Chodzi o to, że wszędzie jest przecinek, w każdym monologu wewnętrznym (Smutno mi, pomyślała), więc autor chce być konsekwentny. Wszak ma prawo do przecinka w takim przypadku. Zatem to jest po prostu ciekawy przypadek, stąd pytanie…

    • Tomasz Marek

      Pozwolę sobie zwrócić uwagę Pani na drugi akapit Rozdziału V, w którym ta sytuacja (ew. zbiegu {?/!} i {,}) jest omówiona. Zbieg taki jest dopuszczony w akapicie trzecim Rozdziału V TYLKO PRZY WYMIENIANIU PYTAŃ. Wolański wspomina o sposobie edycji dialogu myśli z przecinkiem (Smutno mi, pomyślała), ale odradza (chyba że „Smutno mi” będzie kursywą). Kursywa zastępuje cudzysłów, więc wtedy nie byłoby żadnego konfliktu, a i tak w każdym dialogu wewnętrznym zaleca się oddzielać myśl od komentarza myślnikiem. Jeśliby jednak ktoś upierał się przy edycji z przecinkiem bez kursywy, to jedyna wynikająca ze znanych mi źródeł (tu akurat [1]) reguła nakazuje przecinek (po {?/!} opuścić. Reszta jest postępowaniem na własny rachunek wbrew autorytetom i słownikom.

    • Paweł Pomianek

      Dodam tylko, że w przypadku zapisu myśli, monologu wewnętrznego w przypadku konfliktu konsekwencji (bo autor w innych przypadkach wybrał wersję z przecinkami, do czego rzeczywiście ma prawo, nawet jeśli jest to wersja gorsza) i estetyki oraz logiki tekstu jako ważniejszą postawiłbym jednak tę drugą. I po prostu zmieniłbym przecinek na półpauzę.

  10. Agata

    Dzień dobry.

    Nie wiem, czy się nie dopatrzyłam, ale jak to wygląda w kwestii monologu wewnętrznego na przykład?

    Kim jesteś?, zapytała w myślach. Co się stało?

    Chodzi o przypadek, gdy zbiega się znak zapytania z przecinkiem. I nie, autor nie chce zastąpić przecinka myślnikiem. Pojawia się na przykład tylko raz w powieści czy dwa takie spotkanie znaków, zawsze był używany przecinek w innych przypadkach, więc tu nie powinno być inaczej. Dodajmy, że „Kim jesteś” może być kursywą.

    Pozdrawiam serdecznie!

    • Paweł Pomianek

      To musi mieć chyba wybitne nazwisko ten autor, jeśli w takich wypadkach może sobie decydować, że on nie chce zastąpić przecinka myślnikiem. Bo generalnie to taki niekontrowersyjny przykład, w którym – jak się wydaje – nawet korektor mógłby zmienić przecinek na półpauzę – tutaj w roli analogicznej do kreski dialogowej.

        • Paweł Pomianek

          Nie, w jednym wyliczeniu nie możemy sobie dowolnie zmieniać znaków. Generalnie reguła jest taka, że jeśli elementy wyliczenia są krótkie (kilka słów) i nie zawierają wewnątrz znaków interpunkcyjnych, to stosujemy przecinki; a jeśli są rozbudowane, to stosujemy średniki.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

wrzesień 2018
N P W Ś C P S
 1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
30  

Nasze nagrania