Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (48)

Na koniec listopada tradycyjna dawka językowych ciekawostek, ponownie przygotowanych przez Tomasza Marka.

Dziś tak nowe, młodzieżowe słowo banować było znane w XVII w.
Znaczyło ’gryźć się‘, ’smucić‘.
/ Dominika Pełka dla JD – styczeń 2013 ©

1.
Czy wiesz, że…

dziś tak nowe, młodzieżowe słowo banować było znane w XVII w.? Znaczyło ’gryźć się‘, ’smucić‘ i Brückner przypisuje mu węgierskie pochodzenie. Pokrewne było bańtować, co tłumaczy się jako ’niepokoić‘, ’urażać‘. W kolędzie z 1693 r. pobanowaty użyto w znaczeniu ’obrażony’.
I tak oto angielski ban (po polsku: ’szlaban‘) może spowodować, że od czterystu lat „gryziesz się” i „smucisz”, bo „uraziłeś” kogoś i teraz „niepokoisz się”, co dalej. A jeśli nie, to czujesz się „obrażony”.

2.
Czy wiesz, dlaczego…

mówimy gnieźnieński, a nie *gnieski; azjatycki, a nie *azjaski; afrykański, a nie *afrycki; itp.? Otóż jest to zaszłością spowodowaną pochodzeniem tych przymiotników od przymiotników łacińskich: gnesnensis, asiaticus, africanus, a nie od polskich rzeczowników Gniezno, Azja, Afryka. Dotyczy to większości przymiotników zakończonych na –ski.
za: J. Łoś, Gramatyka języka polskiego

3.
Czy wiesz, że…

rzeczownik ogół oznaczał dawniej ’pozór, zdradę‘? Różnie bywał zapisywany: ogol, ogoł, uogul, ogul. Ciekawie jest prześledzić, jak znaczenie tego słowa zbliżało się do współczesnego. I tak „zalecać […] na uogulach” w roku 1561 znaczyło ’polecać […] zdradliwie‘. „Ta zgoda na ogulach u niego zostaje, gdy mu się okazyja odwłoki podaje” (1668 r.). Potem „na ogółach mówić” znaczyło ’co innego mówić, a co innego myśleć‘. W 1860 r. „powiedzieć na ogólak” znaczyło: ’dwuznacznie‘. Brückner porównuje ogół do ruskiego ohułyty – ’oszukać‘, ’okpić‘.
To teraz, kiedy usłyszymy ogólniki, będziemy wiedzieli, co myśleć.
za: A. Brückner, Język Wacława Potockiego…

4.
Na pewno wiesz, że…

poruta (wyrażenie określane w SJP PWN jako potoczne) oznacza ’wstyd, kompromitację‘. Ale czy wiesz, skąd to słowo pochodzi? Otóż ruta (roślina z południowo-wschodniej Europy) odgrywa wielką rolę w kulturze ludowej i – co za tym idzie – we frazeologii. Jej znaczenie bierze się stąd, że była zwyczajowo stosowana do plecenia wianków, obowiązkowo zdobiących głowy panien w całej słowiańszczyźnie. Siać rutkę oznacza panieństwo, w przysłowiach i obelgach staropanieństwo, bo skoro dziewczyna (wciąż) sieje rutę (na swój wianek), to męża nie ma i takiego się nie spodziewa. Która dziewictwo straciła (choćby przed ślubem), nosiła się jak mężatka, czyli białogłowa (tzn. na obcięte włosy zakładała białą chustę). Wianek (ruciany) przysługiwał tylko pannie, stąd gdy „brzuch” niezamężnej się przytrafił, mówiono o porucie, czyli że już jest „po rucie” (po wianku).


Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Najnowsze komentarze

  1. Myślę, że tak. Oczywiście wówczas nie jest to poprawne. Rozumiem, że może to być też rodzaj jakiejś zabawy słownej. A…

  2. Pytałem bo miałem wątpliwości, gdyż w tłumaczeniach z literatury francuskiej (nie pamiętam autora), były dialogi z użyciem zwrotu jak w…

  3. Pierwsze jest w ogóle niepoprawne, w takim kontekście nie można użyć zaimka. Drugie jest jak najbardziej w porządku, bardzo grzeczne.…

  4. 1. Proszę pani, czy mogę ją prosić........ 2. Proszę pani, czy mogę panią prosić..... Które zdanie w bezpośredniej rozmowie jest…

  5. Nie mam przekonania do skróconych zapisów: 1977–78, wolę pełne: 1977–1978 (choć najistotniejsza w tym względzie jest konsekwencja na kartach całego…

  6. Dziękuję za odpowiedź. W tym samym tekście, w jednym akapicie jest kilka zapisów okresów pracy, przykładowo (1977–78). Czy jeżeli w…

  7. Myślę, że jeśli pojawiają się przerwy między zapisem miesiąca i roku (a faktycznie muszą się pojawić), to tym bardziej powinniśmy…

  8. Dzień dobry, czy zapis okresu czasu w przedstawionej formie (IX 1923–VIII 1930) jest poprawny? W którym miejscu powinny być przerwy…

  9. Bardzo dziękuję, teraz wszystko jasne! :) Pozdrawiam serdecznie

  10. Dzień dobry. Niestety pierwsza ze wskazanych konstrukcji jest wadliwa. W przypadku spójników skorelowanych, jak mówi prof. Mirosław Bańko w Małym…

  11. Jeśli siglum jest pod spodem i ma charakter podpisu, to może być w ten sposób. Generalnie tego pierwszego zapisu użyjemy…

  12. Dziękuję a czy moze być takze taki zapis i czy jest prawidłowy „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem. Kto we mnie…

Archiwa

listopad 2017
N P W Ś C P S
 1234
567891011
12131415161718
19202122232425
2627282930  

Nasze nagrania