Jak powstają słowa. Pogotowie

Zdjęcie: Wikimedia commons, domena publiczna

Pogotowie wywodzi się w prostej linii ze staropolskiej konstrukcji przysłówków-okoliczników sposobu, które są w istocie rzeczownikami. Była to (i nadal jest) cecha nierzadka. Tworząc pogotowie, które jest współczesnym rzeczownikiem, historia zatoczyła pełne koło.

W języku jest obecna cała grupa okoliczników sposobu będących dziś idiomami mającymi swoje źródło w staropolszczyźnie. W tych wyrażeniach w miejscu przysłówka stoją… rzeczowniki. Jak to? – zapyta ktoś. – Jak odpowiedzieć na pytanie „jak” – rzeczownikiem?

Każdy zna wyrażenie iść gęsiego. Ten okolicznik sposobu (jak? – gęsiego) jest jednak dość nowym przekształceniem starszego: jechać gęsiora. Jak się zastanowimy, to przypomnimy sobie inne powszechnie stosowane tak skonstruowane okoliczniki:
jechać stępa,
stanąć dęba,
puścić się biegiem,
spływać ciurkiem,
iść w zaparte,
pisać wierszem,
stanąć słupka.

Dawniej aż się od nich roiło, czego przykładem niech będzie ta jedna tylko kwestia z Balladyny (1834 r.) Słowackiego:
W borze przez głucho zarosły manowiec
Pan jechał przodem na koniu lamparcie,
A my gęsiora jechali za panem…
Wtem nagle pański koń dał w górę słupa,
Jakby się spotkał z ognistym szatanem.
A pan graf z konia rzekł: „Czuć w lesie trupa…”

H.G. zalicza do takich (tj. rzeczownikowych) okoliczników również wyrażenia typu:
puścić się oberka/kuranta,
iść gonionego,
leżeć/skoczyć psiego,
dać kozła/dyla/drapaka/susa/ognia,
puścić pawia,
spłatać figla,
strzelić focha.

W wiekach XVI i XVII znany był prawzór dzisiejszego tematu tytułowego – dopełniacz rzeczownika gotowy (tj. gotowego, jak psiego, dyla, słupka etc.) w funkcji okolicznika sposobu przy czasownikach takich, jak: stać, czekać, patrzeć, słuchać:
Kościół nas uczy, którym członkom innych słuchać a gotowego patrzyć należy” (M. Kromer; połowa XVI w.).
Pitagoras uczniom kazał milczeć a słuchać gotowego” (Gliczner; koniec XVI w.).
Naszy też bez potrzeby nie mordując koni, gotowego czekają…” (W. Potocki;  Wojna Chocimska, 1670 r.)

Ten staropolski okolicznik był prekursorem innych synonimicznych wyrażeń, jak: po gotowiu, po gotowemu, na gotowiu, gotowo, do gotowego, gotowem, gotowcem:
„Gotowcem czeka na przyjęcie gości” (Chróściński, Pharsalia, 1693 r.).
I niebo i obłoki stanęły gotowo” (Potocki, Wirydarz poetycki, XVII w.).

I chociaż właściwa była dla staropolszczyzny pisownia rozdzielna po gotowiu (tak jak: po próżnicy, po cichu, po kolędzie=w obchodzie pobożonarodzeniowym, po głodzie=na głodno, po dobremu), szybko ustala się pisownia łączna:
W szańcach piechota pogotowiu stanie” (Potocki, Wojna Chocimska, 1670 r.).

Nie wiadomo, czy wskutek pisowni łącznej, czy niezależnie od niej, w XIX w. (Linde go jeszcze nie zna!) zaczyna swój żywot rzeczownik pogotowie, pochodzący wprost od przysłówka pogotowiu (przez analogię do po głowie* > pogłowie). A skoro to nowy rzeczownik, to dziś stoimy nie (jak?) po[ ]gotowiu na wzór: po kolei, po porządku, po starszeństwie, a (jak?) w pogotowiu na wzór: w gotowości.

Można powiedzieć, że polszczyzna zatoczyła koło: od rzeczownika gotowy przez przysłówki gotowego, gotowo i po gotowiu doszliśmy do rzeczownika pogotowie. I tak pogotowie stało się stanem (jesteśmy w stanie pogotowia), zapasem podręcznym (pogotowie kasowe, prochowe itp.), a znacznie później, już współcześnie, instytucją (Pogotowie Ratunkowe) lub pojazdem (pogotowie = karetka pogotowia).

Do grona rzeczowników, które wywodzą się od gotowego, zalicza się też współczesny gotowiec, który egzystuje w znaczeniu nieznanym Chróścińskiemu czy Potockiemu (dla nich gotowiec to ‘człowiek w gotowości’) jako ‘przygotowana wcześniej praca, podkładana na klasówce lub egzaminie’.

— Tomasz Marek

za: Henri Grappin, Język Polski, styczeń-luty 1939

* – liczono „po głowie”, tak jak dziś niektórzy liczą „(sztuka) po sztuce”, „po kolei”, „strona po stronie”, a potem wynik liczenia nazwano „pogłowiem”.


5 odpowiedzi do „Jak powstają słowa. Pogotowie

  1. Michał

    Dawid, a to ciekawe nie znałem tej historii.
    Swoją drogą fajnie czyta się takie ciekawostki dotyczące tego jak powstają słowa.
    Przyznaję, że wielu z nich nie znałem.

  2. Dawid

    Jedną z bardziej znanych ciekawostek na temat pochodzenia słów jest przykład nazwania wielbłąda słoniem przez ludzi, którzy słysząc o tym, że słoń jest olbrzymim majestatycznym zwierzęciem, skojarzyli ten opis z prezencją wielbłąda.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

wrzesień 2018
N P W Ś C P S
 1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
30  

Nasze nagrania