Czasowniki modalne w orzeczeniach złożonych

Modalność jako pojęcie ogólne

Modalność w filozofii to kategoria tradycyjnej ontologii (filozofia bytu), oznaczająca sposób istnienia rzeczy lub zachodzenia zjawisk [1]. Sposobów tych (w uproszczeniu) jest pięć:

  • rzeczywistość (oznajmiamy: wydarzenie zaszło [zajdzie, zachodzi – czas nie ma tu znaczenia])
  • możliwość (oznajmiamy: wydarzenie może zajść [czas jw.])
  • niemożliwość (jw., ale negacja)
  • konieczność (oznajmiamy: wydarzenie musi zajść [czas jw.])
  • przypadkowość (przypadkowość jest w tym ujęciu negacją konieczności)

Do modalności ontologicznej nawiązuje modalność w logice zdań [2]. Tradycyjna (arystotelesowska) logika określa zdania pod względem sposobu, tj. stopnia kategoryczności (pewności), stwierdzania. Logika ta wyróżnia trzy typy zdań:

  • asertoryczne („jest tak a tak”)
  • apodyktyczne („musi być tak a tak”)
  • problematyczne („może być tak a tak”)

Funktory „musi” i „może” są tzw. funktorami modalnymi (modalny = dotyczący sposobu). [UWAGA: Proszę nie mylić stwierdzania sposobu (w jaki sposób coś istnieje lub dzieje się) ze sposobem stwierdzania (sposobem, w jaki o czymś się mówi)].

W językoznawstwie modalność jest [3] sposobem przekazania przez autora wypowiedzi stosunku do przedstawianych stwierdzeń za pomocą (dowolnych) środków językowych. [4] i [5] zawężają tę (PWN-owską) definicję do przypadków, w których autor wypowiedzi ocenia stopień prawdopodobieństwa przedstawianego przez siebie stanu rzeczy. Takie ujęcie zagadnienia modalności językowej ma głębokie zakorzenienie we wcześniejszych pojęciach dotyczących modalności w logice i ontologii i dlatego wydaje mi się znacznie bardziej uzasadnione niż definicje z SJP PWN i WSPP. Oto przykłady [4] takich (modalnych) wypowiedzi:

  • Zdarza się!
  • No, śmiało!
  • Tak wyszło!
  • Na żartach się nie znasz?

[4] odróżnia funkcję modalną [M] (ocenę prawdopodobieństwa przedstawianego przez siebie stanu rzeczy) od funkcji:

emotywnej [E] (lub emotywno-oceniającej; Awdiejew 1998), wyrażającej ekspresję:

  • Rób co chcesz!
  • Czarno to widzę!
  • Co ty?

działania [D]:

  • Trzymaj się od tego z daleka!
  • Nie trzeba!

perswazyjnej [P], która dodaje się do trzech w/w wymienionych:

  • Właśnie widzę! [M+P]
  • Brak mi słów! [E+P]

Czasownik modalny jako element orzeczenia złożonego [5]

W tradycyjnej gramatyce za orzeczenia złożone uważa się jedynie zwroty zawierające osobowe formy czasowników być, zostać, stać się połączone z imiennym orzecznikiem (imię = rzeczownik, przymiotnik, zaimek lub liczebnik). Zauważmy jednak, że podobny charakter mają jeszcze co najmniej:

  • formy strony biernej, np. Dom został zbudowany,
  • formy czasu przyszłego złożonego, np. Będę czytać książkę. Będę czytał książkę,
  • połączenia z bezokolicznikiem typu: Zacznę czytać książkę. Chcę czytać książkę.

Większość gramatyk mówi tu albo o formach analitycznych czasownika (został zbudowany, będę czytać) traktowanych jako niepodzielna całość, albo o czasownikach z dopełnieniem bezokolicznikowym (zacznę czytać, chcę czytać). W niektórych nowszych opracowaniach przyznaje się jednak, że mówienie o złożonym orzeczeniu werbalnym w tych przypadkach jest co najmniej równie usprawiedliwione. Można dostrzec uderzające podobieństwo strukturalne i logiczne pomiędzy dom jest zielony (orzeczenie imienne) a dom jest pomalowany na zielono (tradycyjnie orzeczenie proste w stronie biernej), a także między będę czytać (tradycyjnie orzeczenie proste wyrażone złożoną formą czasownika) a zacznę czytać (tradycyjnie orzeczenie proste plus dopełnienie bezokolicznikowe). Z drugiej strony orzeczenia złożone mogą być dość rozbudowane, np. Kapłan ma mu kazać zacząć czytać – w takich wypadkach lepiej traktować bezokoliczniki jako dopełnienia orzeczenia prostego.

PIERWSZĄ CZĘŚCIĄ orzeczenia złożonego werbalnego, używaną w formie osobowej, bywa tutaj:

  • czasownik posiłkowy: być, zostać, stać się, stawać się,
  • czasownik fazowy: zaczynać, zacząć, kończyć, skończyć, przestawać, przestać,
  • czasownik modalny: mieć, musieć, móc, potrafić, chcieć, zechcieć, raczyć, pragnąć, zapragnąć, zamierzać, postanawiać, postanowić, usiłować, woleć, lubić, polubić, pozwalać, pozwolić,
  • czasownik kauzatywny: dawać, dać, kazać,
  • zwroty z czasownikiem mieć, np. mieć chęć, mieć zamiar, a także pewne inne, np. dać radę, nie dać rady,
  • inne orzeczenie werbalne, w tym orzeczenia złożone, np. być zmuszonym, musieć zacząć, chcieć przestać, musieć zacząć lubić

W DRUGIEJ CZĘŚCI orzeczenia złożonego werbalnego może wystąpić:

  • imiesłów bierny (w mianowniku) w formach strony biernej: List został napisany. Małysz jest uwielbiany przez miliony Polaków.
  • imiesłów bierny w potocznych zwrotach wynikowych z czasownikiem mieć: Mam już zrobione pranie.
  • imiesłów przeszły czasownika niedokonanego (formalnie identyczny z czasem przeszłym), który w połączeniu z czasem przyszłym będę tworzy czas przyszły złożony: Będę pisał list. Maria będzie gotowała obiad.
  • bezokolicznik czasownika niedokonanego tworzący formę równoważną znaczeniowo z poprzednią: Będę pisać list. Maria będzie gotować obiad.
  • bezokolicznik w pozostałych przypadkach: Zaczynam to rozumieć. Marian zaczął pisać ten list już dawno temu. Skończę pracować nad moją witryną już niedługo. Przestań mnie denerwować! Mam napisać jeszcze kilka stron. Czy musicie to robić? Mogę obejrzeć twoje rysunki. Czy potrafiłeś to odczytać? Chciałbym skosztować twojej potrawy. Czy Heniek raczył się obudzić? Marek pragnie spędzić z nią życie. Robert zamierza pójść do lekarza. Postanowiłem studiować na uniwersytecie. Usiłuję zrozumieć twoje postępowanie. Wolę mieszkać w bloku. Lubię podróżować. To pozwoliło Małyszowi być Dam jej tym razem wygrać. Każę mu posprzątać. Mam chęć zapalić. Anna ma zamiar wyjść za mąż. Nie dam rady rozwiązać tego zadania. Będę musiał kończyć czytać tę książkę. Musisz zacząć lubić chodzić piechotą.

W przypadku czasowników fazowych można opuścić bezokolicznik, jednak trzeba wtedy domyślić się brakującej informacji z kontekstu, np. Zacznij wreszcie. Skończ! Przestałem już dawno. Istnieją zwroty w ogóle niedopuszczające bezokolicznika: Skończyłem z nią już dawno. Czasem zamiast bezokolicznika używa się rzeczownika odsłownego na -nie, -cie: Czy skończyłeś redagowanie notatki? Niekiedy może być użyty i inny rzeczownik odsłowny: Już niedługo skończę pracę nad witryną. Również chcieć, mieć chęć, dać radę mogą być użyte bez bezokolicznika: Mam chęć na papierosa (bezokolicznik wykluczony), Chcę pięć kilo jabłek (bezokolicznik domyślny: dostać), Dam sobie z nim radę.

Czasowniki modalne w 1. osobie obu liczb, np. mam, mogę, powinienem, moglibyśmy, powinniśmy, mogą być czasem opuszczone w pytaniach, które wtedy sprawiają wrażenie bezpodmiotowych: Czy podać kawę? = Czy mam podać kawę?, Może zaprosić Janka? = Może moglibyśmy zaprosić Janka?, Kogo zapytać? = Kogo powinienem zapytać? itd. W rzeczywistości kontekst pozwala się tu domyślić osoby i opuszczonego czasownika modalnego.

W sprawie dalszych szczegółów dotyczących orzeczenia złożonego i związanego z tym zagadnieniem dopełnienia odsyłam do Gramatyki Jagodzińskiego [5].

Solidniejsze podstawy naukowe ma mówienie o czasownikach modalnych niż o orzeczeniach modalnych. Proponuję trzymać się terminologii: czasownik modalny orzeczenie werbalne lub orzeczenie złożone.

— Tomasz Marek

[1] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/modalnosc;4011465.html
[2] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/modalnosc-zdan;3942503.html
[3] https://sjp.pwn.pl/sjp/modalny;2568179.html
[4] https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjY_e_fjqLVAhXlA5oKHUf9BYEQFggiMAA&url=http%3A%2F%2Frepozytorium.ukw.edu.pl%2Fbitstream%2Fhandle%2Fitem%2F1582%2FBenenowska%2520Funkcje%2520frazemow%2520w%2520jezyku%2520mowionym%2520na%2520przykladzie%2520dialogow%2520filmowych.pdf%3Fsequence%3D1&usg=AFQjCNGZwxFW0DrZsmlhTWrCeMvqlIgltw
[5] http://grzegorj.interiowo.pl/gram/skladnia05.html


2 odpowiedzi do „Czasowniki modalne w orzeczeniach złożonych”

  1. Iwona

    Jakiej formy używać w pismach urzędowych, np.:
    Pani X będzie przeprowadzała kontrole …
    czy
    Pani X będzie przeprowadzać kontrole …?

    Z góry dziękuję za odpowiedź.

    • Tomasz Marek

      Prof. Bańko pisze, że „Obie formy są poprawne, ale kobiety częściej używają drugiej [bezosobowej: „przeprowadzać”]. Gdyby Pani była mężczyzną i mówiła o sobie „będę robić”, to ktoś, kto by Pani nie znał, mógłby pomyśleć, że jest Pani kobietą. […]
      Osoby mówiące „będę robiła”, wypowiadają o jedną sylabę więcej niż osoby mówiące „będę robić”. Niby nic, ale jeśli każdą formę żeńską wydłużać w taki sposób, to skumulowana różnica staje się istotna”.
      Z innego źródła – językoznawcy badający gwary zaobserwowali, że forma bezosobowa („będzie orać”) dotyczy domyślnie kobiet i tylko kobiet, podczas gdy o działaniu mężczyzn mówi się osobowo („będzie orał”). W ten sposób lud czyni zadość postulatowi prof. Bańki o obcinaniu zbędnych sylab. 🙂
      Inną sprawą jest silnie obecna w polszczyźnie (i przejawiająca się również w tym przykładzie) tendencja do traktowania kobiet przedmiotowo.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

październik 2017
N P W Ś C P S
1234567
891011121314
15161718192021
22232425262728
293031  

Nasze nagrania