Z historii języka: krewni i powinowaci

Rok temu badałem, jakimi zwrotami i tytułami posługiwali się nasi przodkowie w rozmowie między sobą (zobacz artykuł: Zwroty adresatywne). Ten artykuł może być traktowany jako jego kontynuacja – kontakty pomiędzy członkami rodziny były żywe i nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa w rozmowie między nimi oraz o nich były bardzo istotne. Miały też znaczenie w aktach prawnych.


Wszystkie zamieszczone poniżej informacje skopiowałem niemal z artykułu prof. Jana Łosia, zamieszczonego w drugim z Zeszytów Literackich (Kraków 1914).


Rodzinę zakładają mąż i żona. Związek, który ich łączy, to swadźba (swaćba, bo pochodzi od ‘swat’, ‘swatać’). Po przyjęciu chrześcijaństwa zaczęto odróżniać żony od małżon, z którymi zawierano śluby kościelne; pierwszą część tego wyrazu wzięto od Niemców: ‘mahl’. Z czasem starą swadźbę zastąpiono przez nowe małżeństwo. Wyrazy: małżona, małżonka, stworzyła potrzeba życia, a małżonek jest tworem późniejszym, kiedy to do wyrazu mąż chciano dorobić taki sam etykietalny synonim, jakim jest małżonka względem żony.

Prasłowianie dla żony stosowali nazwę sneża (w Czechach ostała się forma zdrobniała ‘snežka’), niewiasta, niewiestka. Na żonę syna przeniesiono (z innych znaczeń) nazwy: zełw, złew, zełwica, zołwica, nieściora, świeść, jątrew, choć najczęściej nazywano ją przymiotnikiem: synowa (domyślnie: czyja [żona]). Mąż córki zawsze był zięciem; nazwę tę rozciągano i na męża wnuczki. Żona brata to jętry, jątrew, jątrewka (w starocerkiewnym jętry oznaczała żonę brata męża, ale Polacy na to własnej nazwy nie mieli). Mąż siostry rodzonej i stryjecznej, ciotecznej i wujecznej był zięciem (również w łacinie ‘gener’ oznacza zarówno zięcia, jak i szwagra). W rękopisie z Biblioteki Jagiellońskiej z 1476 r. mąż siostry został nazwany swakiem, przy czym dodano, że po niemiecku mówią ‘swoger’, co dopiero później spolszczono na szwagier. Używa go Rej dla brata żony, ale dla męża siostry zachowuje wyraz zięć. Prócz tej nazwy mężowi siostry nadawano też inne: własny swak, siestrzanek, siestrzeniec, dziewierz; we właściwym jednak dawnym tego słowa znaczeniu dziewierzem nazywano brata męża, podczas gdy brat żony nosił starą nazwę szurza (D.: szurzy lub szurzego). Świeść była to siostra żony, a zołwicasiostra męża, tę jednak częściej nazywano niewiastą lub świeścią, a nazwę zołwica przenoszono na żonę syna. Już jednak w XV i XVI w. nieraz różnych powinowatych nazywano ogólnie swakami, widocznie wyraz swak miał znaczenie ogólniejsze.

Po przyjściu na świat dziecka mąż i żona to jego rodzicy (dzisiejsza forma rodzice jest właściwie biernikiem). W l.p. rodzic, rodzica lub rodziciel, rodzicielka; tych nazw używano tylko w sytuacjach szczególnych, zwykle mówiono: ociec, matka albo mać. W staropolszczyźnie mać odmieniano: D.: macierze, B.: macierz (co dziś uważa się za mianownik). Obok tego (XV w.) znajdujemy dla matek nazwę: maciory.

Zdrobnienia: matuchna a dopiero od XVI w. tato, tatko, tata, tatka; w czasach najnowszych: papa.

Oćczyc (1443 r.) znaczy: ‘dziedzic’. Z rodzica utworzono: ‘turodzic’ w znaczeniu: „człowiek miejscowy” (Biblia królowej Zofii, 1455 r.).

Syn jest wyrazem prastarym. Nowsza jest córka; w języku staropolskim i w XV w. wymawiano by ją cy (D.: cerze, B.: cerz). Córkę niezamężną nazywano też dziewką.

Rodzice ojca lub matki to dziad i baba. Dzieci syna lub córki to wnuk lub wnęk, wnuka lub wnęka, wnuczka, wnęczka albo wnukiew czy (w tym samym znaczeniu) synowica. Pradziad (lub wielgi dziad) i prababa. Przedziadka to matka prababy lub pradziada. Ojciec pradziada to nadpradziad (1594 r.), a syn prawnuka to pasynek. Dalsze pokolenia nazywano potomkami lub szczątkami (od dawnego: ‘czędo’ = ‘dziecko’).

Pokrewieństwo w bocznych stopniach oznaczano kiedyś znacznie bardziej szczegółowo niż dziś. Brata rodzonego odróżniano od ciotczanego, wujecznego, stryjecznego i przyrodniego; podobnie siostry. Brata i siostrę ojca nazywano stryjem (strykiem, stryjcem) i ciotką. Brat matki to był wuj (wujec, synowiec); siostra matki była ciotką lub synowicą. Gdy chciano odróżnić siostrę ojca od siostry matki, mówiono zazwyczaj ciotka po ojcu, ciotka po matce. Brata lub siostrę dziada nazywano starym stryjem, starą ciotką, a ich dzieci synowcami i synowicami; brata i siostrę babkistarym wujem, starą ciotką, a ich dzieci siostrzeńcami. Brat i siostra pradziada to przestryjec i przeciotka; brat prapradziada to najstarszy stryj, a praprababkinajstarszy wuj. Brata dziada (baby) nazywano też wielkim lub wielgim stryjem (wujem).

Córka brata lub siostry to nieściora (w starosłowiańszczyźnie netij = ‘syn brata lub siostry’). Po części nazwy mieszano; syn brata to bratanek, synowiec; syn siostrysiestrzeniec; córka siostrysiestrzenica; córka bratasynowica lub niewiastka. W znaczeniu brata stryjecznego, ciotecznego lub wujecznego używano nazw siestrzeniec bądź siestrzanek, a dla siostry ciotecznej, wujecznej bądź stryjecznejsiestrzanka.

Najtrwalsze okazały się nazwy rodziców męża, żony. Ojciec męża to świekier lub świokier, potem świekr; nazwa matki męża: świekry (D.: świekrwie), potem świekra lub świekrzyca. Nazwa ojca żony – cieść – uległa z czasem zmianie pod wpływem formy innych przypadków: D. miał formę tścia, C. tściu, N. tściem; potem utworzono od tych form nowy mianownik teść. Nazwę matki żony – tścia – pod wpływem brzmienia cieść zmieniono na cieścia, a potem na teścia; teściową utworzono od nowszego teścia. Niekiedy matkę żony nazywano też świeścią, ale wyraz ten miał i inne znaczenie.

Mąż matki dla dzieci z pierwszego małżeństwa (czyli z pierwszego łoża) był zrazu otczymem, potem (pod wpływem oćca) oćczymem i wreszcie ojczymem.

Wyraz macocha brzmiał w starej polszczyźnie macecha. Syn żony dla ojczyma lub syn męża dla macochy był pasirzbem, co potem zmieniono na pasirba i pasierba. Córka odpowiednio: pasirzbica, pasirbica i w końcu pasierbica. Niekiedy jednak pasierb nazywa się ‘synowiec’ a pasierbica – ‘synowica’. Zbiorowo nazywano je pasirzbięta lub synowięta.

Na powinowatych mawiano często powinni (Rej).

Stosunki pokrewieństwa przeniesiono i na powinowactwo wg prawa kościelnego: krzesny ociec, krzesna matka, syn, córka, ale także krzesny brat i krzesna siostra. Rodzice naturalni z rodzicami chrzestnymi byli dla siebie kmotrami (z łaciny: ‘commater’, od czego utworzono kmotra).

Śladu innego powinowactwa nie ma. Bracia mleczni, siostry ślubne lub przybrane to wymysły pisarzy.

— Tomasz Marek


One Reply to “Z historii języka: krewni i powinowaci”

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

lipiec 2017
N P W Ś C P S
 1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
3031  

Nasze nagrania