Związki frazeologiczne. Wyrażenie, zwrot i fraza

Frazeologizmy (związki frazeologiczne) to utarte w języku połączenia wyrazowe odtwarzane w całości. Od zwykłych połączeń słownych różnią się przede wszystkim tym, że ich znaczenie nie jest sumą znaczeń słów, z których dany związek się składa.

Można powiedzieć, że związek frazeologiczny posiada cztery główne cechy, a są to:

  1. Nieciągłość składu polegająca na tym, że we frazeologizmie przynajmniej jeden z jego elementów składowych występuje poza związkiem frazeologicznym jako samodzielny wyraz.
  2. Globalność znaczenia przejawiająca się w tym, iż znaczenie całego frazeologizmu nie jest sumą znaczeń jego składników.
  3. Stałość formy, czyli niezmienność kształtu.
  4. Utrwalenie w systemie językowym, które sprawia, że związek jest ogólnie zrozumiały i funkcjonuje w tekstach na podobnej zasadzie jak zwykły wyraz.

Ze względu na stałość formy frazeologizmy dzielą się na dwie grupy:

  • frazeologizmy jednokształtne, w których jakiekolwiek naruszenie formy powoduje, że zostaje zagubione znaczenie związku; np. do wesela się zagoi (nie: się wygoi, zaleczy); twardy (nie: trudny czy ciężki) orzech do zgryzienia.
  • frazeologizmy, w których występują elementy wariantywne – możliwość zmian jest w nich jednak niewielka, a ich forma z góry określona, ograniczająca się najczęściej do zmian gramatycznych bądź leksykalnych (w tym ostatnim przypadku głównie na synonimy); np. można powiedzieć: strach kogoś obleciał lub tchórz kogoś obleciał, sprowadzić (kogoś) na manowce lub sprowadzać na manowce.

Ze względów formalnych możemy podzielić związki frazeologiczne na:

  • Wyrażenia – w których nie ma czasownika, a ich ośrodkiem jest rzeczownik, rzadziej przymiotnik; np. gra na zwłokę; druga strona medalu; nie taki diabeł straszny.
  • Zwroty – podstawowym członem jest w nich czasownik, który można odmieniać w zależności od użycia; np. robić (robią, robiły) dobrą minę do złej gry; zbić z pantałyku.
  • Frazy – mające postać zdań; np. do wesela się zagoi; do fraz zalicza się także przysłowia i powiedzenia, które traktowane są jako rozbudowane frazeologizmy.

Paweł Pomianek

Źródło podstawowe:
A. Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2009, s. 160-161.


W Bazie informacji znajdziesz omówienie absolutnie podstawowych kwestii dotyczących poprawnego używania języka polskiego. Baza może być przydatna na co dzień przy tworzeniu tekstów.


16 odpowiedzi do „Związki frazeologiczne. Wyrażenie, zwrot i fraza”

  1. Grzegorz

    W sprawie różnego rodzaju brudów językowych chciałbym zapytać się o jeszcze jeden, który sprawia wiele problemów, najprawdopodobniej, z tego względu, że jest dosyć nowym związkiem frazeologicznym, przez co niektórzy postrzegają to wyrażenie jako błąd językowy. Problem dotyczy związku frazeologicznego „pranie brudnych pieniędzy”, który oznacza pozbawianie „brudnych pieniędzy” atrybutu ich nielegalności w obrocie gospodarczym. Brudne pieniądze to, jak można przypuszczać, też frazeologizm ponieważ oznacza pieniądze pozyskane w sposób nielegalny, których posiadanie jest przestępstwem. W mediach obserwuję używanie zwrotu „pranie pieniędzy” a nie „pranie brudnych pieniędzy” – która zatem forma jest poprawna w opisanym powyżej kontekście?

    • Paweł Pomianek

      Nie sądzę, by określenie pranie brudnych pieniędzy można było zakwalifikować jako błąd językowy. Jeśli miałbym szukać powodów skracania do określenia pranie pieniędzy to obstawiałbym raczej chęć skracania obserwowaną ogólnie w języku niż poczucie, że w oryginalnym określeniu coś nie gra. Niestety w poradni językowej PWN nie pojawia się żadne z tych określeń. Natomiast w encyklopedii PWN jest hasło pranie brudnych pieniędzy (link). Nie widzę podstaw do krytykowania tego określenia.

  2. Wstegeszczu

    Dzień dobry!
    Czy „nie taki diabeł straszny” jest od strony formalnej samodzielnym wyrażeniem, czy też zaledwie wycinkiem frazy „nie taki diabeł straszny, jakim go malują”?
    Pozdrawiam,
    Wstegeszczu

    • Paweł Pomianek

      Przysłowie funkcjonuje w obu formach. Proszę zerknąć na stronę PWN (tutaj). Umieszczenie drugiej części w nawiasie – Nie taki diabeł straszny (jak go malują) – rozumiem jako sugestię, że obu wersji można swobodnie używać. Pierwsza część zakłada w domyśle drugą, nawet jeśli się jej nie wypowie. Zmierzając do clue Pani pytania: nie taki diabeł straszny rozumiałbym jako wycinek całego powiedzenia.

    • Paweł Pomianek

      Osobiście wolę „łacińską” wersję ad mortem usrandum, bo ładniej brzmi 😀

      Oczywiście ten zwrot oznacza, że coś bardzo nielubianego będzie się robiło (lub powtarzało) przez bardzo długi, wręcz niekończący się okres. Frazeologizmy zawsze mają to do siebie, że nie należy ich sobie wyobrażać zbyt dosłownie. Właśnie dlatego są frazeologizmami.

      • Tomasz Marek

        Pozwolę sobie wyrazić votum separatum. Primo: nie ma „mortem usrandum”, jest „mortem defaecatam”, znane ostatnio z wypowiedzi posłanki Pawłowicz. Znaczy: długo, bez końca i bez istotnego rezultatu [wg prof. Kłosińskiej]. Secundo: ta „usrana” śmierć ma dość łatwą do wyobrażenia realizację faktyczną. Otóż jest znanym faktem, że przy pewnych przyczynach śmierci (np. przez powieszenie), defekacja w momencie zgonu jest powszechna. Zapewne w tym frazeologizmie nawiązanie do śmierci przez powieszenie ma pogłębiać odrazę.

          • Agatka z IVa

            Wtrącę swoje trzy grosze, jeśli można. Chociaż przemawiają do mnie wyjaśnienia obu Panów (Pawła Pomianka i Tomasza Marka), a może widziałabym nawet jakąś ich kombinację, to gwoli uzupełnienia dodam, że według internetowego słownika języka polskiego PWN „usrać się” oznacza „bardzo się zmęczyć”. Słownik opatruje oczywiście to wyrażenie kwalifikatorem „wulgarne”. Identyczne znaczenie
            znalazłam w Słowniku wyrazów bliskoznacznych PWN pod redakcją prof. Bańki.

              • Agatka z IVa

                Nie wiem, ile to czasu; tak to ja. Komentowałam dość systematycznie, ale w pewnym momencie moje komentarze przestały się ukazywać; miałam wrażenie „wystrzeliwania ich w pustkę”. Nie znam przyczyny (pewnie jakaś techniczna) – od tego czasu zaglądałam nieregularnie, przeważnie kierowana wynikami wyszukiwarek. Jeżeli nie jestem mile widziana, to zrozumiem…

              • Paweł Pomianek

                Wręcz przeciwnie! Przyznam, że się bardzo ucieszyłem. Pamiętam, że komentowała Pani zawsze bardzo merytorycznie, nawet jeśli się nie zgadzaliśmy. Właściwie kojarzę Panią jako pierwszą osobę bardzo rzeczowo i kompetentnie regularnie piszącą pod artykułami. Komentarzy nie cenzuruję. Jeśli się nie ukazywały, to znaczy, że w ogóle nie wchodziły do systemu i nie były dla mnie widoczne. Pan Tomasz Marek miewał podobne sytuacje. W kwestiach technicznych nie jestem niestety tak biegły, by umieć rozwiązać takie problemy. Cieszę się jednak, że jest już wszystko dobrze. Proszę komentować, zawsze jest Pani mile widziana.

            • Tomasz Marek

              Są takie słowa-wytrychy, które, szczególnie w „mowie ludu”, zastępują słowa z języka literackiego opisujące rzecz dokładniej. Lud lubi wulgaryzmy i nie umie opisywać precyzyjnie. Przykładów są setki; wszystkie warianty „srania” do nich należą. Jednakowoż w tym konkretnym przypadku – „usranej śmierci” – analog łaciński (łacinników proszę o wyjaśnienie, jak stary on jest) byłby dowodem na jego nieludowe pochodzenie, a przynajmniej na nienadwiślańsko-ludowe (Panie Pomianek – jak to pisać: razem to „nie” czy osobno?) pochodzenie.

              • Paweł Pomianek

                Ja bym pisał osobno, skoro to „nie” odnosi się w równym stopniu do drugiego przymiotnika.

              • Tomasz Marek

                @p. Pomianek z 29 stycznia 00:19
                Właściwie to „nie” dotyczy tylko pierwszego członu. Szukałem odpowiedzi w sieci i niczego nie znalazłem. Pomyślałem, że może „nadwiślańsko-ludowe” (jak i podobne: czarno-białe, biało-czerwone) pełni rolę POJEDYNCZEGO przymiotnika, i jako z takim przeczenie piszemy łącznie. Może p. ArturJ, którego wiedzę teoretyczną trudno przecenić, odniesie się do tego dylematu?

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

lipiec 2013
N P W Ś C P S
 123456
78910111213
14151617181920
21222324252627
28293031  

Nasze nagrania