Zaś i natomiast. Czy można używać zamiennie?

Zadaj swoje pytanie!Oto email od Czytelniczki, jaki otrzymaliśmy ostatnio:

Szanowni Państwo,

w ostatnim czasie stanęłam przed dwoma językowymi dylematami. 🙂
Mianowicie:

I
1. W jakich sytuacjach używa się spójnika „zaś”?
2. W jakich sytuacjach używa się spójnika „natomiast”? Jak bardzo zdanie powinno być „przeciwstawne”, żeby nie być tylko „poboczne”?
3. Czy zawsze można użyć tych spójników zamiennie? W jakim zakresie ich użycie się pokrywa?

II
Czy wyrazy „uzasadniony” i „zasadny” znaczą dokładnie to samo? Czy można używać ich w 100 % zamiennie?


I
1. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN mówi o spójniku zaś tak: A) „spójnik łączący wypowiedzenia współrzędnie przeciwstawne”; B) „partykuła uwydatniająca przyłączony człon zdania, wskazująca, że treść zdania odnosi się przede wszystkim do wyrazu, który następuje po niej”.

Jeżeli chodzi o definicję A, to podaje przykładowe zdania: „W starożytności główną rolę odgrywał Rzym, we wczesnym średniowieczu zaś zastąpiło go Bizancjum”, „Kobiety pozostały w salonie, mężczyźni zaś przeszli do biblioteki”.

Definicja B jest podparta przykładem takim: „Lubił wszystkie ryby, najbardziej zaś pstrągi”.

3. Od razu można odpowiedzieć na pytanie nr 3: Próbując podstawić spójnik natomiast w miejsce zaś, widzimy, że tylko w przypadku definicji A to się sprawdza, bo można powiedzieć: „Kobiety pozostały w salonie, mężczyźni natomiast przeszli do biblioteki”. Zdania „Lubił wszystkie ryby, najbardziej natomiast pstrągi” nie można zaakceptować w żaden sposób.

2. A jeżeli chodzi o spójnik natomiast, to cytowany wyżej słownik mówi: „spójnik wprowadzający zdanie o treści przeciwstawnej; za to, przeciwnie zaś” i podaje przykłady: „Większość ptaków jest aktywna w dzień, natomiast sowy polują w nocy”, „Starszy syn był okazem zdrowia, natomiast młodszy często chorował”.

Przy okazji słownik podaje uwagę, że spójnika natomiast nie można używać jako spójnika wprowadzającego dopowiedzenie. A zatem błędne jest zdanie: „W Gdańsku Lechia wygrała ze Śląskiem, natomiast w Warszawie Legia rozgromiła Zagłębie”. Powinno być: „W Gdańsku Lechia wygrała ze Śląskiem, a w Warszawie Legia rozgromiła Zagłębie”. Myślę, że ta uwaga pomoże rozpoznać sytuacje, gdy użycie spójnika natomiast jest uprawnione.

II
Słowo uzasadniony oznacza (podaję według Słownika języka polskiego Szymczaka): „oparty na obiektywnych racjach, podstawach; słuszny, usprawiedliwiony”. Słowo zasadny oznacza: „mający podstawę, uzasadnienie; uzasadniony, umotywowany”. Widzimy więc, że oba słowa mają podobne znaczenie, jeżeli nie takie samo. Można zatem uznać, że zamienne stosowanie tych słów jest uzasadnione lub zasadne, jak kto woli.

Tomasz Powyszyński


6 odpowiedzi do „Zaś i natomiast. Czy można używać zamiennie?”

  1. Gustaw

    Ponieważ mam wrażenie, że nieco mgławicowo przedstawiłem argument za niewymiennością spójników „zaś” i „natomiast”, pozwolę sobie przytoczyć tekst ze wspomnianej przeze mnie książki. Oddaję głos autorom poradnika:

    W znaczeniu przeciwstawnym używany jest także spójnik „natomiast”. Może on występować tylko między zdaniami (nie między członami zdań) i nadaje się raczej do języka pisanego, w którym też nie należy go nadużywać. „Natomiast” nie jest po prostu synonimem spójników „a”, „ale”, „lecz”; można go użyć tylko wtedy, gdy zdania zawierają treści przeciwstawne, np.: „Matka choruje, ojciec natomiast czuje się świetnie”, „Nie zmienimy przeszłości, możemy natomiast wpływać na przyszłość”, „Pierwsza jego powieść była bestsellerem, natomiast następne nie zbudziły żadnego zainteresowania”.
    Jeśli przeciwstawienie ma charakter formalny, a więc polega tylko na tym, że w każdym zdaniu mówimy o czymś innym, należy użyć spójnika „a” lub „zaś” (ten ostatni nie może występować na pierwszym miejscu w zdaniu), np.: „Kowalski skacze w dal, a jego brat (nie „natomiast jego brat”) biega przez płotki”; „Rano rozpoczną się wykłady, po południu zaś (nie „natomiast po południu”) słuchacze będą zwiedzać muzeum”; „Na ścianach wisiały obrazy starych mistrzów, a na podłodze (nie „natomiast na podłodze”) leżał piękny puszysty dywan”.

    Mój komentarz: przeciwstawienie w trzech przytoczonych przez autorów zdaniach zachodzi między elementami:
    1) choruje vs. czuje się świetnie (nie między matka vs. ojciec)
    2) przeszłość vs. przyszłość
    3) bestseller vs. nie wzbudziły żadnego zainteresowania (nie między pierwsza powieść vs. następne powieści).
    Wobec tego w zdaniach przytoczonych przez autora, tj. „W starożytności główną rolę odgrywał Rzym, we wczesnym średniowieczu zaś zastąpiło go Bizancjum” oraz „Kobiety pozostały w salonie, mężczyźni zaś przeszli do biblioteki” spójnika zaś nie można zastąpić spójnikiem „natomiast”.
    Nie ma tu mowy o względności spowodowanej różną interpretacją, ponieważ w zdaniach tych zachodzi wyłącznie formalne, nie „realne” przeciwstawienie: Rzym vs. Bizancjum, starożytność vs. wczesne średniowiecze, kobiety vs. mężczyźni, salon vs. biblioteka. Czyli zdania te tak naprawdę są tylko pozornie (wyłącznie formalnie) przeciwstawne, toteż użycie w nich spójnika „natomiast” jest błędem.

  2. Gustaw

    PPS Warto by w związku z tym poprawić tezę autora artykułu, wg której słowa „natomiast” można użyć również w zdaniach (1) i (2), autor bowiem pisze błędnie:

    Próbując podstawić spójnik natomiast w miejsce zaś, widzimy, że tylko w przypadku definicji A to się sprawdza, bo można powiedzieć: „Kobiety pozostały w salonie, mężczyźni natomiast przeszli do biblioteki”.

    [Poprzednie PPS proszę wykasować, bo coś się popsuło].

    • Paweł Pomianek

      Nie jestem autorem tekstu, dlatego sam nie mogę ingerować w jego treść. Zwłaszcza że błąd nie jest wcale taki oczywisty – w dużej mierze jest to kwestia interpretacji. Osobiście, redagując książki, aprobuję natomiast wszędzie tam, gdzie w miejsce tego słowa logiczne jest wstawienie w przeciwieństwie do tego.

      Oczywiście wysłałem autorowi link do Pańskiej uwagi.

  3. Gustaw

    PS Piszą o tym: Kochański W., Klebanowska B., Markowski A, „O dobrej i złej polszczyźnie”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, ss. 211-212.

  4. Gustaw

    (1) „W starożytności główną rolę odgrywał Rzym, we wczesnym średniowieczu zaś zastąpiło go Bizancjum”, (2) „Kobiety pozostały w salonie, mężczyźni zaś przeszli do biblioteki”.

    W tych zdaniach słowa „zaś” nie można zastąpić słowem „natomiast”. Różnią się te przykłady bardzo od zdań: (3) „Większość ptaków jest aktywna w dzień, natomiast sowy polują w nocy”, (4) „Starszy syn był okazem zdrowia, natomiast młodszy często chorował.

    W zdaniach (1) i (2) jest pozorne, czy też połowiczne przeciwstawienie – kobiety vs. mężczyźni, starożytność vs. średniowiecze.

    W zdaniach (3) i (4) przeciwstawienie jest, rzekłbym, pełne, rzeczywiste: dzień vs. noc, zdrowie vs. choroba.

    Ta różnica powoduje, że tylko w zdaniach (3) i (4) można zastosować słowo „natomiast”, w zdaniach (1) i (2) należy użyć słowa „zaś”.

  5. blue

    Cyt.: „Jak bardzo zdanie powinno być „przeciwstawne”, żeby nie być tylko „poboczne”?”

    Poprawnie powinna Pani napisać:
    „Jak bardzo zdanie powinno być „przeciwstawne”, żeby nie było tylko „poboczne”?”
    lub
    „Jak bardzo zdanie powinno być „przeciwstawne”, żeby nie być tylko „pobocznym”?”

    Pozdrawiam

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

marzec 2012
N P W Ś C P S
 123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031

Nasze nagrania