określające „spacer w kosmosie”. Nadesłano ok. 2300 różnych
(sic!) propozycji. Wśród nich było gwiazdorzenie, które – wtedy
nieznane – dziś ma zupełnie inne znaczenie.
/ Zdjęcie: Photoxpress, autor: Andrey Kiselev
Na koniec września nowy zestaw językowych ciekawostek przygotowany przez Tomasza Marka. Można powiedzieć, że wszystkie one wiążą się bezpośrednio z historią języka.
1.
Czy wiesz, że…
przymiotnik koronny, obecnie znany z zestawienia świadek koronny, ma stary i, co najciekawsze, polski źródłosłów? O koronnym piszą słowniki w II poł. XIX w. w znaczeniu «wielki», «główny», «wybitny». Grotmaszt był masztem koronnym (też: Konopnicka, „Pan Balcer…”). W Wilnie koronny mógł być i złodziej, i osioł. Tak więc wywodzenie świadka koronnego od angielskiego pojęcia, że jest to świadek pod opieką korony, czyli państwa-króla, jest dowodem nieznajomości naszych językowych tradycji.
Kolejną ciekawostką w sprawie świadka koronnego jest jego definicja z SJP PAN z 1961 r. – tam podano, że jest to «świadek na zawołanie, gotów świadczyć w każdej sprawie». Symptomatyczne…
za: Z. Brocki, Język Polski, zeszyt XLVIII
2.
Czy wiesz, że…
w latach 60. XX w. językoznawcy wprowadzili do obowiązującego stosowania nazwę India dla państwa indyjskiego, Indie pozostawiając jako nazwę regionu? Wielu się buntowało, ale poloniści pozostawali nieugięci, argumentując, że dawniej (wprawdzie u zarania XX w. już uznawany za przestarzały) istniał rzeczownik India. Na szczęście(?) uzus (suweren?) stanął okoniem i przed końcem XX w. rzeczownik India wycofano ze słowników.
3.
Czy wiesz, że…
w roku 1965 „Expres Warszawski” ogłosił konkurs na słowo określające „spacer w kosmosie” (pierwszy odbył go radziecki kosmonauta Leonow)? 6830 osób nadesłało ok. 2300 różnych (sic!) propozycji. Wśród nich było gwiazdorzenie, które – wtedy nieznane – dziś ma zupełnie inne znaczenie («udawanie gwiazdy mediów»). Ostatecznie wygrało orbitowanie… A swoją drogą nikt z członków szacownej komisji nie zauważył, że rzeczownik spacer znakomicie spełnia warunki konkursu, wziąwszy pod uwagę, że oprócz znanego znaczenia («przechadzka») zawiera rdzeń „space”, który po angielsku (dziś większość Polaków zna to angielskie słowo) oznacza «przestrzeń», również kosmiczną.
za: Język Polski, zeszyt XLVIII
4.
Czy wiesz, że…
wśród wielu przysłów kaszubskich etnografowie zanotowali takie: Kto pali, diabła chwali, kto zażywa, Boga przyzywa? Czyżby propaganda narkomanii?… Zaraz, zaraz… A pamiętasz:
– Strach waści? Nie? Zażyj tabaki (Straszny Dwór, S. Moniuszko. Aria Skołuby). Tak, starzy Kaszubi tabakę nadal wciągają nosem, jak w szlacheckiej Polsce.
za: B. Sychta, Język Polski, zeszyt XXXVII
5.
Czy wiesz, że…
na staropolskich szynkach wieszano znaki, które oznajmiały, co w nich podają? I tak: wieniec oznaczał wino, krzyż – miód, a wiecha – piwo. Wieńce widywałem w Austrii w latach 90. – oznaczano nimi gospodarstwa winiarskie prowadzące wyszynk. Dziś wiecha zdobi szczyt budowli ukończonej w stanie surowym. Podstawowy etap zakończony, święto. Czy w środku piją piwo?
za: A. Brückner, Język Wacława Potockiego…
