W dyskusji na temat tekstu Błędy wskazywane w dawniejszych i współczesnych opracowaniach poprawnościowych okazało się, że około to bardzo kłopotliwy wyraz. Wydaje się, że pierwszy zauważył to prof. Bańko [bań1], ale kłopoty nie zrodziły się same – zainicjowały je swymi błędnymi [jag1] [bań1] [bań2] [kdm] uwagami SPP, NSPP i WSPP. Ten artykuł ma ambicję problemy z około zaprezentować przekrojowo.
Pierwszy kłopot z około to próba zaklasyfikowania tego wyrazu do części mowy. I tak [jag2] [kdm] każdy z dziewięciu językoznawców, których klasyfikację udało mi się poznać, nazywa około inaczej: partykułą ograniczającą, modulantem sytuującym, partykułoprzysłówkiem, partykułą, przyliczebnikiem, operatorem adnumeratywnym, homonimicznym przyimkiem, przyimkiem. Wiele wskazuje na to, że kwalifikacje te można w uproszczeniu sprowadzić do partykuły i przyimka [bań2], [jag1]. Problem nie leży w nazwie, ale w skutkach tej klasyfikacji dla gramatyki wypowiedzeń zawierających około.
Drugi kłopot stwarza wymieniona wyżej homonimia (homonimy – wyrazy tak samo zapisywane bądź/i wymawiane, ale o różnym znaczeniu): około ma znaczenie A czysto przyimkowe, stosowane w staropolszczyźnie i obecnie wygasające, np.:
Siedzieli około stołu.
Stajenni mają staranie około koni kopalnianych.
znaczenie B o dyskusyjnej [kdm] kwalifikacji gramatycznej, np.:
Przyjadę około Wielkanocy,
oraz znaczenie C, gdy około zaklasyfikowano jako partykułę (z uwagami jw. w kłopocie pierwszym), np.:
Używanie pasów uratuje życie około stu osobom rocznie.
Wprawdzie większość językoznawców wciąż uważa, że gdy około towarzyszy czasownikom w dopełniaczu, to jest przyimkiem, a gdy innemu ich przypadkowi, to staje się partykułą (poza prof. Markowskim, który w ogóle neguje taką możliwość!), ale prof. Bańko godzi tę trudność klasyfikacyjną (i moim zdaniem logiczną) stwierdzeniem, że to i tak nie ma znaczenia, bo skutek jest taki sam (patrz wnioski).
Trzecim kłopotem jest przypadek liczebnika i rzeczownika, których dotyczy około.
Nie ulega wątpliwości, że staropolskie przyimkowe około (znaczenie A: około stołu) ma rząd dopełniaczowy. W ślad za tym kilku językoznawców, wbrew oczywistym przykładom z języka, również literackiego, upiera się, że około w każdej wersji (ba, wielu nie dostrzega, że istnieje kilka wersji homonimicznych tego wyrazu!) ma rząd dopełniaczowy. Co gorsza, błąd ten popełniono w popularnych słownikach pod red. prof. Markowskiego (NSPP i WSPP) i stąd jest on powielany przez polonistów i korektorów.
Uporządkujmy więc sprawę przypadka, którym rządzi (lub – jak się okaże za chwilę – nie rządzi) około.
A i B:
Siedzieli około stołu (dawne) – D.
Poważnie ucierpiało około pięćdziesięciu(?) osób – D. (ale patrz [sgjp]).
Przyjdę około południa – D.
Jednakże przy koniunkcji przyimka (? [kdm]; wg [bań2] i [jag1] to partykuła) około z innym przyimkiem, około przekazuje swój rząd temu drugiemu:
Przyjdę za około pięć minut – B. zgodnie z za.
Zrobię to w około trzy godziny – B. zgodnie z w.
C – tu możliwe są wszystkie przypadki, wymuszane przez czasownik, poza M. i B. [kdm] (w M. za około stoi – jeszcze – D., ale patrz [sgjp]):
M. W klasie jest (około) trzydziestu chłopców.
D. Nie ma dziś (około) trzydziestu chłopców.
C. Przyglądam się (około) trzydziestu chłopcom.
B. Widzę (około) trzydziestu chłopców.
N. Do swoich celów posłużył się (około) trzydziestoma chłopcami.
Msc. Rozmawialiśmy o (około) trzydziestu chłopcach.
W zasadzie WSPP obkłada anatemą tylko rzeczownik w M., błędnie dając nań przykład w zdaniu:
*(?)Wyjazd potrwa około trzy tygodnie,
które zawiera… biernik. Współcześni badacze [kdm] [jag1] dostrzegają jednak, że coraz powszechniejsze są wypowiedzi z mianownikiem towarzyszącym około i wróżą im [jag1] wejście do normy. Źródłem rządu mianownikowego jest analogia do wypowiedzeń:
Paweł zarabia ze trzy tysiące (ale poprawne zdanie synonimiczne jakoby powinno – wciąż jeszcze – brzmieć [kdm]: Paweł zarabia około trzech tysięcy).
To będzie ze sto kilometrów (ale [kdm]: To będzie około stu kilometrów).
Ortodoksyjnym (tj. wciąż hołdującym ograniczeniom gramatycznym wokół około) gramatykom kłopotu przysparza redakcja takiego dialogu [kdm]:
Os.1: Na koncie są już dwa miliony.
*(?)Os. 2a: Chciałeś powiedzieć: na koncie są już około dwa miliony.
Problem polega na tym, że poprawienie odpowiedzi wymaga jej dosłownego zacytowania, a tu trzeba zmienić aż trzy formy gramatyczne, aby uzyskać poprawność:
Os. 2b: Chciałeś powiedzieć: na koncie jest już około dwóch milionów.
Wersja Os. 2b (jakoby poprawna) dla mnie brzmi brzydko, by nie rzec – podejrzanie. Sam użyłbym błędnej (wg jakoby wciąż aktualnej normy, ale patrz [sgjp]) wersji Os. 2a. W ten sposób kształtuję uzus, wpływam na przyszłą (a może utrwalam współczesną – [sgjp]?) normę. [kdm] tak komentuje problemowy dialog: „…umieszczenie po zaakcentowanym około i pauzie dopełniaczowego dwóch milionów odbierzemy jako pewien zgrzyt, spowodowany zatraceniem cytacyjności, zbyt dużym oddaleniem od korygowanej wypowiedzi Os. 1”. Zdaniem [kdm] wypowiedź Os. 2a da się tym argumentem obronić.
Tendencję mianownikową wydają się sankcjonować najnowsze wydawnictwa normatywne. Oto w SGJP (z 2018 r.) przy haśle około podano tylko przykład mianownikowy: „około pięćdziesiąt” [sgjp].
A oto jaskrawy przykład samodzielnego fabrykowania sobie problemów z około. [kdm] zauważa, że w połączeniach tego wyrazu z liczebnikiem porządkowym i przymiotnikami utworzonymi od liczebnika i nazwy jednostki miary nie ma dopełniacza. W świetle tego, co zostało powiedziane wyżej, żadne to odkrycie, ale autorka podaje następujące przykłady:
Robert startuje w zawodach około dwudziesty raz.
Tam stoi około stulitrowa beczka.
Tymczasem wg [rjp] poprawna ortografia to: okołostulitrowa (uwaga T.M). W tym wystąpieniu mamy zatem do czynienia z około- jako przedrostkiem (def. 0 SJP PWN), co eliminuje ten przykład z rozważań, jako nie mieszczący się w omawianym zagadnieniu. Dziwne, że autorka z tytułem naukowym tego nie zauważyła!
Pora na wnioski.
Prof. Bańko [bań1] sprawę z około porządkuje tak:
- W kontekście czasowników rządzących mianownikiem lub biernikiem wyraz około powinien mieć własność rządu dopełniaczowego.
- W kontekście czasowników rządzących innym przypadkiem, a także po przyimkach niezależnie od rządu czasownika, około nie rządzi przypadkiem.
Przy okazji proszę zauważyć, że dopełniacz w związku z około stosujemy tam, gdzie wykreślenie tego słowa jest niemożliwe bez utraty sensu i poprawności stylistycznej, np. w zdaniu:
Przyjdę około południa.
Tam natomiast, gdzie około jest zaledwie mało istotnym dodatkiem (partykułą; ma ona drugą nazwę: wyrazek, która oddaje pewne lekceważenie tej części mowy, co tu akurat znajduje swoje uzasadnienie), tzn. wykreślenie go nie czyni zdania niepoprawnym, jak np. w poniższych wypowiedzeniach:
Młode opuszczają gniazdo po (około) czternastu dniach.
Serbowie […] dysponują (około) trzystoma czołgami i działami.
W zawodach startowało (około) dwudziestu biegaczy.
Płakała przez (około) godzinę.
o odpowiednim przypadku rzeczownika bądź liczebnika decyduje czasownik [bań1] lub przyimek [kdm] (nazywany błędnie drugim, ale przecież w tych zdaniach około przyimkiem nie jest [bań2], [jag]).
I jeszcze dwie uwagi: na artykułowany sporadycznie (NSPP, WSPP) zakaz umieszczania przy około „drugiego” przyimka proszę nie zwracać uwagi [bań1]; podobnie nie znajduje podstaw mniemanie niektórych, że około oznacza nie ‘dokładnie tyle, mniej lub więcej’, lecz jedynie ‘dokładnie tyle lub mniej’.
Temat był nużący, więc na koniec anegdota.
Niektórych (np. [kdm]) frapuje zagadnienie, czy około może towarzyszyć nieokrągłym liczbom (przykładowo: 37) i w jakich okolicznościach. Przypomniało mi to czytane dawno temu opowiadanie (w zamyśle wcale nie satyryczne!), w którym pewnemu instytutowi językowemu przyznano wieloletnie finansowanie celem kompleksowego zbadania, kiedy zbiór staje się niepoliczalny; innymi słowy, od jakiej liczby elementów do jej nazwania można użyć liczebnika nieokreślonego mnóstwo w miejsce liczebnika określonego (jak np.: 6, 37, 1987…). Po kilku latach badań z użyciem najnowszej techniki wiedziano już, że jest to liczba zawarta pomiędzy 53 (bodajże) a 85, ale wtedy pieniądze się skończyły i projekt badawczy przerwano.
– Tomasz Marek
Bibliografia
[jag1] http://grzegorj.interiowo.pl/popraw/slow05.html#okol1o
[jag2] http://grzegorz.jagodzinski.prv.pl/gram/pl/czmow.html
[sgjp] http://sgjp.pl/leksemy/#90868/oko%C5%82o
[bań1] Bańko, Słownik wyrazów kłopotliwych, PWN Warszawa 1998
[bań2] https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/okolo;12678.html
[rjp] http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=356:pisownia-liczebnikow&catid=44&Itemid=145
[kdm] Katarzyna Doboszyńska-Markiewicz, Aproksymator około, czyli o problemach z dopełniaczem i dokładnym przybliżeniem, LingVaria Rocznik VII/12
Poniewczasie zauważyłem kolejny kłopot z „około”, który fundują sobie prominentni językoznawcy. Mianowicie w SJP PWN zgodnie z Regułą 33 wyrazy z poprzedzającym „około” pisze się wprawdzie razem, ale tylko w znaczeniu przyimkowym „około” (np. „okołorównikowy”). Uwaga pod Regułą nakazuje pisać „około dwuipółgodzinny” rozdzielnie, z uzasadnieniem, że tu „około” jest… partykułą (ma znaczenie „mniej więcej”). Taką Uwagą zaszczycono tylko partykułę „około”, bo wg Reguły 33 innych partykuł (np. „ponad” – „ponadtysiącletni”) wyjątek nie dotyczy. Stoi to w jawnej sprzeczności z wykładnią RJP linkowaną w artykule powyżej, która nie wskazuje na wyjątki w pisowni wyrazów składających się z „liczebnika porządkowego i jakiegoś wyrazu” i wszystkie je każe pisać łącznie.