Istnieją w języku polskim konstrukcje składniowe zbudowane z wielu wypowiedzeń składowych. Tworzy się je wtedy, gdy ktoś chce wyrazić kilka myśli w jednym zdaniu.
Takie wypowiedzenie, które składa się z co najmniej trzech zdań składowych, nazywa się wypowiedzeniem wielokrotnie złożonym. Wyróżniamy w nim wypowiedzenie główne oraz poboczne, które łączą się w stosunku współrzędnym lub podrzędnym. Do wypowiedzeń składowych zaliczyć trzeba także równoważniki zdań – należy je traktować tak samo jak zdania z orzeczeniem, pełnią one bowiem te same funkcje składniowe.
Analizując wypowiedzenia wielokrotnie złożone, trzeba pamiętać o pewnych zasadach i kolejności ich wykonywania. Oto one:
- zdanie złożone trzeba podzielić na zdania składowe,
- ponumerować wypowiedzenia,
- znaleźć wypowiedzenie główne,
- ustalić zależność pomiędzy wypowiedzeniami, czy są współrzędne, czy podrzędne,
- sporządzić wykres,
- opisać wykres, czyli określić rodzaj wypowiedzeń składowych.
Rodzaje zdań współrzędnie złożonych
Jeśli chodzi o zdania współrzędnie złożone, to mogą być one połączone spójnikowo lub bezspójnikowo i wszystkie wypowiedzenia są względem siebie równorzędne. A oto rodzaje zdań współrzędnych:
1. Łączne – tutaj spójnik, jak sama nazwa mówi, łączy ze sobą treści dwóch lub więcej zdań. Spójniki zdania łącznego to: i, oraz, ani, ni, jak, też, jakże, także. Przed tymi spójnikami nie stawiamy przecinków. Zdania łączne mogą być połączone ze sobą właśnie bezspójnikowo, jedynie za pomocą przecinka.
Wykres ___……___
Przykład: Kolega poszedł do kina i obejrzał świetny film.
2. Rozłączne – treści tych zdań się rozłączają za pomocą spójników albo, lub, czy, bądź. Przed nimi również nie stawiamy przecinków.
Wykres: ___<……>___
Przykład: Pojadę na wczasy lub pozostanę w domu.
3. Wynikowe – treść jednego zdania wynika z drugiego przy pomocy spójników więc, zatem, toteż, dlatego i przed tymi spójnikami przecinek stawiamy.
Wykres: ___>……>___
Przykład: Świetnie pracował, więc osiągał doskonałe wyniki.
4. Przeciwstawne – treści zdań składowych są sobie przeciwne, co wyrażamy przy pomocy spójników ale, lecz, a, jednak, zaś, natomiast, chociaż. Przed nimi również przecinek stawiamy.
Wykres: ___>……<___
Przykład: Dużo się uczyła, ale nie osiągnęła sukcesu na egzaminie.
W zdaniu złożonym łącznie i rozłącznie istnieje pewien wyjątek, jeśli chodzi o przecinek, a mianowicie wtedy gdy dany spójnik się powtarza, np.:
Uczennica nie pracowała na lekcji i nie opanowała wymaganych treści, i nie będzie miała pozytywnej oceny, i nie zda do następnej klasy.
Jak widać z powyższego przykładu przecinek stawiamy dopiero przed drugim i kolejnymi powtarzającymi się spójnikami, nigdy przed pierwszym. Albo opanuję treści dotyczące zdań współrzędnie złożonych, albo będę ciągle popełniała błędy.
Katarzyna Olszewska
Naprawdę przez spójnikami: „jak, też, jakże, także” nie wstawiamy przecinków?
Zastanawiam się też nad takim zdaniem: „Miej oczy szeroko otwarte, a usta otwieraj powoli.” Z sensu zdania wynika, iż jest ono łączne, spójnik „a” z tego, co wiem, może łączyć także zdania złożone współrzędnie łączne. Zastanawiam się zatem, czy należy je uznać za zd. łączne, czy przeciwstawne.
Akurat w podanym zdaniu mamy wyraźne przeciwstawienie: Miej oczy szeroko otwarte, lecz usta otwieraj powoli. Dlatego przecinek wydaje się naturalny i niezbędny.
Co do spójników, o które Pani pyta, przed jak oraz też w wielu konstrukcjach nie stawiamy przecinków. Natomiast co do jakże i także pewnie trzeba by szukać szczegółowych przykładów. W większości przypadków przecinek jednak postawimy, ale wtedy zazwyczaj będą to zdania wynikowe. Nie jestem autorem artykułu, ale zapewne Kasia korzystała ze źródeł i nie wymyśliła tego 🙂 Natomiast faktycznie brakuje ilustracji.
Świetnie wytłumaczone i rozpisane !
Bardzo mi się przyda do powtórzenia przed klasówką 😉
Pozdrawiam
Poprawione. Bardzo dziękujemy za sugestie. Jakoś wcześniej nam ten komentarz PP zupełnie umknął…
Oczywiście mówię o tym zdaniu (nie wiem czy myślimy o tym samym): „to mogą być one połączone spójnikowo lub bezspójnikowo” Spójnik „lub” wskazuje nam, że jest to zdanie współrzędnie złożone rozłączne.
@PP
Tak, przed „to” powinien być przecinek, jest to zdanie współrzędnie złożone ROZŁĄCZNE, a nie tak jak napisałeś wynikowe 🙂 Pozdraiwam.
Mnie z kolei wydaje się, że przy „jeśli” tworzy nam się zdanie okolicznikowe warunku, np. Jeśli będzie pogoda, pójdę na spacer. Dlaczego „Jeśli chodzi o zdania współrzędnie złożone, to mogą być one połączone spójnikowo lub bezspójnikowo[…]” należy uznać za rozłączne? Przecież tu nie ma alternatywy, zjawiska opisane w obu zdaniach składowych zachodzą równocześnie, mało tego – zjawisko z drugiego zd. składowego nie zajdzie, jeśli warunek z pierwszego nie zostanie spełniony. Można byłoby zapisać to zdanie trochę inaczej: „Jeśli zdanie jest złożone współrzędnie, może być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo.” I wtedy wszystko jest czytelne.
Czy zdanie użyte w tekście: „Jeśli chodzi o zdania współrzędnie złożone to mogą być one połączone spójnikowo lub bezspójnikowo[…]” jest zdaniem współrzędnym wynikowym? W związku z tym czy przed „to” nie zabrakło przecinka?