Łączliwość leksykalno-semantyczna

Dlaczego biznesmen jest znakomity, ale już nie wybitny? Dlaczego możemy wyrządzić krzywdę, ale nie możemy wyrządzić zdrady? Dlaczego rolę tylko odgrywamy, a nie możemy jej pełnić? Dlaczego popularność się zyskuje, a nie odnosi, choć będący synonimem sukces można również odnieść? Kwestia tytułowej łączliwości jest jedną z najtrudniejszych w używaniu języka. Jest również największym wyzwaniem przy nauce języka, zwłaszcza obcego. Bywa też niekiedy problematyczna w pracy z autorami.

Te problemy z dogadaniem się z autorami wynikają właśnie z tego, że najtrudniej ten temat wytłumaczyć i wskazać konkretny argument przeciw danej wadliwej konstrukcji. Z łączliwością leksykalno-semantyczną tak bowiem po prostu jest – utrwaliło się w języku, że z jednymi wyrazami dane słowo się zgrywa, a z innymi nie, nawet jeśli te dwa wyrazy, z którymi chcemy je zestawić, są synonimami. By więc tę kwestię opanować, potrzeba ogromnej kultury języka, obycia z językiem, osłuchania się poprawnej polszczyzny. Z doświadczenia w pracy redakcyjnej powiedziałbym, że największy problem z kwestią owej łączliwości mają autorzy mieszkający od wielu lat zagranicą. Tak się widocznie składa, że nie tylko jest się jej – łączliwości – najtrudniej nauczyć, ale chyba i najszybciej się ona zaciera.

Łączliwość ta – wyjaśnia trudność w jej przyswajaniu dr Agata Hącia (źródło wszystkich cytatów podaję na końcu tekstu) – „opiera się bowiem w dużej mierze nie na opanowaniu reguł, nie na nauczeniu się na pamięć podręcznika, lecz na wychwyceniu i uwewnętrznieniu czegoś, co moglibyśmy nazwać duchem języka, tradycją używania słów, ich konotacjami znaczeniowymi i kulturowymi (…)”.

Spróbujmy jednak krótko przybliżyć, czym w ogóle jest łączliwość leksykalno-semantyczna, by temat stał się bardziej zrozumiały.

Na początek rzecz najbardziej podstawowa, czyli wyjaśnienie znaczeń wyrazów wchodzących w skład tego już w swoim brzmieniu skomplikowanego terminu. Leksyka to zasób słów danego języka; semantyka to nauka o znaczeniach. Jak możemy się domyślić, chodzi więc tutaj o kwestię połączeń słowno-znaczeniowych.

I faktycznie w tych związkach z innymi słowami, w których dany wyraz może występować, najważniejsze jest znaczenie. Ale nie tylko ono się liczy. Dr Hącia ładnie to ujmuje, pisząc tak:

Potocznie można powiedzieć, że wyrazy mają zdolność lubienia się z innymi słowami. Z niektórymi lubią się bardziej niż z innymi, z kolei innych nie znoszą. I te upodobania trzeba znać, by poprawnie – pod względem łączliwości – używać języka.

Mówimy o dwóch rodzajach łączliwości leksykalno-semantycznej. Pierwszy rodzaj to łączliwość systemowa, kategorialna. I ta generalnie nie rodzi problemów. Wiele wyrazów tworzy regularne połączenia z innymi i można je zestawić właściwie ze wszystkimi wyrazami, do których pasują pod względem znaczenia. Jest tak na przykład z przymiotnikiem ciepły. O wszystkim, co tylko jest ciepłe, można powiedzieć, że jest… ciepłe: ciepłe żelazko, ciepły obiad, ciepłe stopy, ciepły dotyk, ciepłe słowa etc.

Ale jest i drugi rodzaj łączliwości, którą nazywamy łączliwością normatywną. I tutaj właśnie zaczynają się schody. W tym przypadku bowiem musimy wymienić poszczególne słowa, poszczególne elementy jakiejś kategorii, by określić łączliwość jakiegoś wyrazu.

Na przykład czasownik wyrządzać – pisze dr Hącia – łączy się z rzeczownikami krzywda, szkoda, przykrość, zło (…), ale już nie z rzeczownikami strata czy zdrada, choć te są synonimami przywołanych wyrazów. Stratę natomiast się powoduje albo niesie. A przed stu laty można było też wyrządzać zdradę.

Ano właśnie! Stąd się łączliwość normatywna i ograniczenia w łączliwości części wyrazów biorą – ze zmian w języku. Konkretne powody są różne: zmienianie się normy językowej, ewolucja znaczeń wyrazów, kostnienie pewnych wyrażeń tak, że kiedyś powszechne, dziś pozostają obecne tylko w niektórych zwrotach.

Przywołam tylko jeden przykład z kilku opisywanych przez dr Hącię we wskazanym niżej artykule. Przykład ów dotyczy wyrażenia do rozpuku.

Dziś znaczy ono „bardzo intensywnie, bardzo mocno” i łączy się tylko z czasownikiem śmiać się. Tymczasem pochodzi przecież od rzeczownika rozpuk, który miał słownikowe znaczenie „pęknięcie”, a przecież pękać, pęknąć można było z wielu powodów. Dlatego też kiedyś i krzyczano do rozpuku, i – jak dziś – śmiano się. (…) Póki w użyciu był rozpuk, póty motywacja połączeń była czytelna i dało się tworzyć seryjne zwroty metaforyczne. Gdy rozpuk (…) zanikł, z serii połączeń utrwaliło się tylko jedno: śmiać się do rozpuku, które zyskało status frazeologizmu.

To właśnie kwestia łączliwości – mimo wszystko do pewnego stopnia enigmatyczna – sprawia, że niektóre zwroty w języku brzmią po prostu źle, coś nam w nich nie pasuje, choć czasem… po prostu nie umiemy powiedzieć, dlaczego.

– Paweł Pomianek

Źródło:

Agata Hącia, Czy poprawne jest wyrażenie wybitny biznesmen, art. [w:] Ucha, fochy, tarapaty, Warszawa (PWN) 2019, s. 274–277.