Otrzymaliśmy następujące pytanie:
Dzień dobry!
Koło Częstochowy w gminie Wręczyca Wielka znajduje się miejscowość o nazwie Kalej. Jaka jest prawidłowa odmiana przez przypadki tej nazwy. Chcę zaznaczyć, że miejscowi odmieniają nazwę jak rzeczownik żeński (Kalej, Kalei, Kalei, Kalej, Kaleją, Kalei, Kalej). Mnie się wydaje, że Kalej to rodzaj męski. Męską odmianę stosuja mieszkańcy okolicznych miejscowości. Czy mam rację?
Z uszanowaniem – Wiesław
Szanowny Panie,
sprawa jest szalenie ciekawa, bo odruchowo przyznałbym rację lokalnym mieszkańcom, na zasadzie, że najprawdopodobniej oni wiedzą lepiej, jak odmieniano od pokoleń nazwę miejscowości. Zwłaszcza że odmiana żeńska funkcjonuje nawet w odniesieniu do instytucji tak poważnych, jak miejscowa szkoła (tutaj oficjalna strona) czy oddział OSP, a także w informacji o miejscowości na Wikipedii. A jednak zgodnie z tym, co znajdujemy w Słowniku nazw miejscowości i mieszkańców PWN (rok wydania 2007, s. 109), poprawna jest wskazana przez Pana deklinacja męska: Kalej, Kaleja, o Kaleju. Słownik dookreśla, że przymiotnik odnoszący się do tej miejscowości to kalejski, a mieszkańcy to kalejanin i kalejanka.
Pytania, skąd się wzięła u mieszkańców miejscowości odmiana żeńska, czy w którymś momencie nastąpiła jakaś zmiana, czy może to twórcy słownika popełnili tutaj błąd – uważam za otwarte i bardzo ciekawe. Może po prostu nazwa miejscowości brzmi tak podobnie do rzeczownika pospolitego kolej, że kiedyś ktoś „wymyślił” odmianę analogiczną. Gdyby ktoś z Czytelników, który tutaj trafi, posiadał jakiekolwiek interesujące informacje w tej sprawie, będę bardzo wdzięczny za podzielenie się nimi.
– Paweł Pomianek
„Słownik geograficzno-historyczny ziem polskich w średniowieczu” posługuje się odmianą współczesną D: Kalei; Msc: Kaleji. Mamy więc jeszcze jeden wzorzec (lub błąd). Gwoli wyjaśnienia dodam (cytując ww. źródło) historyczną pisownię nazwy: 1414 Caleye, 1448 Kaleya, 1470-80 Kalyeye, 1537 Calyeia. Wygląda więc na to, że historycznie rodzaj rzeczownika jest żeński, a wahanie dotyczyło liczby.
Często mieszkańcy posługują się ustaloną historycznie uwarunkowaną odmianą (rodzajem gramatycznym) miejscowości, a językoznawcy dążąc do uporządkowania języka (tak widzą swoją rolę, co jest mi bliskie), propagują zgodność z normą językową. Klasycznym przykładem jest miasto Tychy. Profesorowie ustalili dopełniacz: „Tych”, a mieszkańcy od pokoleń wracają do Tychów. Współczesna filozofia demokracji nakazuje dać pierwszeństwo wersjom regionalnym (uzusowi lokalnemu), a mimo to naukowcy trzymają się mocno reguł.
W przypadku nazw miejscowości nie ma żadnych norm językowych, każda nazwa rządzi się swoimi prawami, co nawet i rzeczony słownik – o ile dobrze pamiętam – sugeruje. Tym bardziej to dziwne, że sugerowana przez słownik odmiana miałaby być narzucona. Może jednak ma podstawy? Ciekawe jest jednak to, że mieszkańcy sąsiednich miejscowości używają odmiany męskiej. Dlaczego i która w końcu się bardziej narzuca? 🙂
W sprawie Tych/Tychów współcześnie naukowcy dopuszczają D: Tychów jako regionalizm, uważając D: Tych jako nienacechowaną normę. Przed półwiekiem w słownikach był (czytam w Poradni PWN i w odpowiedziach RJP) tylko D: Tych, choć autochtoni (znam to z opowieści rodziny żony) zawsze „byli z Tych”. A norma językowa dot. odmiany rzeczowników istnieje; de facto każdy rzeczownik to nazwa (co szczególnie widać w ortografii niemieckiej).
Oczywiście, że są normy dotyczące odmian rzeczowników, co w internecie bodaj najbardziej szczegółowo omówione jest u Jagodzińskiego (tutaj), którego tak Pan ceni. Zwykle jednak tych typów odmian dla rzeczowników zakończonych podobnie jest kilka. Przyporządkowanie nazwy miejscowości do odpowiedniej to często wróżenie z fusów 🙂
A w słowniku pewuenowskim, na który się powołuję, w części Od redakcji słusznie zauważono:
Widzę pewną analogię między Kaleją/em/ami a Tychami. Historyczne odmiany są kultywowane przez mieszkańców, a słownikowe przez resztę.