Kilka dni temu Czytelniczka podzieliła się nami swoją wątpliwością odnośnie do rodzaju pewnego rzeczownika, a co za tym idzie – odpowiedniej formy czasownika. Choć pytanie jest bardzo konkretne – problem jest dość ogólny, dlatego warto omówić go szerzej.
Pani Marta napisała:
Mam kłopot z wyborem formy czasownika (chodzi mi o rodzaj gramatyczny) w zdaniu:
„Zabawkowe mikołaje wesoło kręciły głowami”.
Chodzi o zabawki mikołaje, które – no właśnie! – KRĘCIŁY czy KRĘCILI głowami?
Jeśli rodzaj męskoosobowy w liczbie mnogiej odnosi się tylko do osób o płci męskich (pomijając dzieci), to oznacza, że owych mikołajów trzeba zaliczyć do grupy niemęskoosobowej, wówczas forma KRĘCIŁY jest poprawna?
Pani Marto, obrała Pani bardzo dobry kierunek w poszukiwaniu rozwiązania tej wątpliwości. Przy czym wskazana przez Panią klasyfikacja na rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy jest bardzo popularna, lecz czasami okazuje się niewystarczająca. Z tego powodu językoznawcy wyróżniają więcej rodzajów (biorąc pod uwagę już nie tylko mianownik liczby pojedynczej, ale również biernik liczby mnogiej rzeczownika). Ten podział, choć bardziej szczegółowy, naprawdę często ułatwia sprawę:
– rodzaj męskoosobowy – „Widzę tego górnika i tych górników”;
– rodzaj męskozwierzęcy (męskożywotny) – „Widzę tego psa i te psy”;
– rodzaj męskorzeczowy – „Widzę ten stół i te stoły”;
– rodzaj żeński – „Widzę tę dziewczynę i te dziewczyny”;
– rodzaj nijaki – „Widzę to okno i te okna.
O przynależności rzeczownika do danego rodzaju decydują pary zaimków (tego i tych, tego i te, ten i te, tę i te, to i te).
Nie mamy wątpliwości, że „mikołaj” rozumiany jako osoba, która rozdaje prezenty, ma rodzaj męskoosobowy: widzimy tego mikołaja i tych mikołajów.
„Mikołaj”, który występuje w znaczeniu „prezent z okazji 6 grudnia”, ma już rodzaj męskozwierzęcy: widzimy tego mikołaja, ale te mikołaje. Rodzaj męskozwierzęcy ma również mikołaj, którego wieszamy na choince i mikołaj z czekolady.
Wydaje się zatem, że Pani intuicja jest całkowicie słuszna. „Mikołaj” rozumiany jako „zabawka, która przedstawia postać św. Mikołaja” ma również rodzaj męskozwierzęcy lub ogólniej – jak Pani słusznie określiła – niemęskoosobowy. Mówimy przecież: widzę tego mikołaja i te mikołaje. Wobec tego forma czasownika, która jest poprawna, to właśnie kręciły.
Na koniec dodać jeszcze można, że forma kręcili pojawiłaby się wówczas, gdyby zaimek wskazujący przed tym lub innym rzeczownikiem brzmiał ci. Z tym problemem często możemy się spotkać w przypadku rzeczowników chłopiec bądź chłopak. Powiemy: ci chłopcy kręcili, ale te chłopaki kręciły.
Kamila Młodzianko
Mam pytanie dot. mikołajów na motocyklach.
Będzie: mikołaje na motocyklach przejechały ulicami miasta czy mikołaje na motocyklach przejechali ulicami miasta?
Bo z jednej strony jest podział na: widzę tego mikołaja i tych mikołajów, a z drugiej widzę tego mikołaja i te mikołaje?
Nie, nie, tutaj musimy zgodzić czasownik z formą gramatyczną rzeczownika. Jako że jest to forma niemęskoosobowa (te mikołaje), czasownik też musi przyjąć taką formę: przejechały. Gdybyśmy chcieli użyć formy męskoosobowej, musielibyśmy powiedzieć: (ci) mikołajowie przejechali.
„Te chłopaki kręciły” ale „ci chłopacy kręcili”. Te pany ale ci panowie. Te generały ale ci generałowie. Zależy, jaki wydźwięk chcemy nadać tym wypowiedziom i jaki stosunek do wymienianych osób chcemy wyrazić.
Serdecznie dziękuję ze omówienie tego zagadnienia. Bardzo mi pomógł. I rzeczywiście, lepiej jest mieć na uwadze ten szczegółowy podział na rodzaje gramatyczne. Dziękuję raz jeszcze!