Otrzymaliśmy dzisiaj następujący list z zapytaniem:
Szanowni Państwo,
miałam dziś przyjemność odwiedzić Państwa witrynę internetową. Poszukuję odpowiedzi na pytanie: jak zapisać partykułę „nie” z przymiotnikiem, który już jest zaprzeczony? Podaję cytat, którego dotyczy pytanie: „Dzielny mężczyzna mówi szczerze i otwarcie, zachowanie się jego jest niewymuszone, ale też i nie/niedbałe”.
(zapisałam z ukośnikiem, bo nie wiem, jak powinno być to zapisane; tekst pochodzi z
początku XX wieku, autor zapisał partykułę i przymiotnik oddzielnie).
Będę bardzo wdzięczna za odpowiedź, oraz za podanie źródła, w którym można znaleźć odpowiednie wskazówki co do tego typu pisowni.
pozdrawiam
[dane osobowe do wiadomości redakcji]
Szanowna Pani,
bardzo dziękuję za Pani e-mail i powyższe pytanie. W tym przypadku nie szedłbym w kierunku poszukiwania konkretnej zasady dotyczącej pisowni podwójnej partykuły nie przed przymiotnikiem. Odwołałbym się do zasady o wiele bardziej podstawowej, którą opisywałem we wpisie bazowym pt. Pisownia łączna i rozdzielna partykuły „nie”:
Istnieją również inne przypadki, gdy przed rzeczownikami, przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi używamy pisowni rozdzielnej. Najczęściej implikuje ją konstrukcja zdania, gdy „nie” wprowadza zaprzeczenie: np. to nie matka; nie czarne, ale czerwone. Podobnie używamy pisowni łącznej po przysłówkach ‘bynajmniej’, ‘wcale’: np. wcale nie przypadek zadecydował o zwycięstwie.
Wspomniany autor oczywiście ma rację, gdy zapisuje (…) zachowanie się jego jest niewymuszone, ale też i nie niedbałe. Mamy tutaj bowiem do czynienia właśnie z taką konstrukcją zaprzeczenia. Sugeruje to wyraźnie użycie spójnika ale.
Forma nie niedbałe jest też analogiczna do formy, z którą możemy spotkać się o wiele częściej: nie niemożliwe. Napiszemy: Owszem, jest to trudne, ale nie niemożliwe.
Zwróćmy uwagę, że relacja do wyrazu tej osobno zapisywanej partykuły nie jest zupełnie inna niż tej pisanej łącznie. Żeby to unaocznić napiszmy dwa zdania:
Jego wąsy były niedbałe.
Jego wąsy były dość poprawnie ułożone, ale nie dbałe.
W pierwszym zdaniu nie chodzi o to, że wąsy nie są dbałe, ale wprost o to, że są niedbałe (konkretny przymiotnik, konkretne mocne znaczenie). W drugim przypadku mamy do czynienia z relacją zaprzeczenia: Wąsy wprawdzie ułożone są dość poprawnie, ale nie określilibyśmy ich stanu jako dbałe.
I analogiczna sytuacja jest w Pani zdaniu. Zachowanie mężczyzny wprawdzie wygląda na niewymuszone, ale nie określilibyśmy go jako niedbałe. Proszę zobaczyć, gdzie po przetworzeniu zdania stoją obie partykuły nie – jedna jest integralną częścią wyrazu, drugą można przerzucić gdzie indziej.
Gdzie szukać?
Gdyby chciała Pani szukać podwójnego nie przed przymiotnikami, to szczerze mówiąc, nie wiem, gdzie mógłbym Panią odesłać. Taka osobna zasada wydaje mi się generalnie niepotrzebna. Natomiast zasadę, o której pisałem, znajdzie Pani w każdym dobrym słowniku poprawnościowym. Poniżej cytuję Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN:
Partykułę nie piszemy także rozdzielnie zawsze wtedy, gdy wyrażenia z nią stanowią wyraźne przeciwstawienie innych wyrażeń. Np.: Uroczystość rozpoczął nie polonez, lecz walc angielski. On jest nie wysoki, wręcz przeciwnie – niski. Zagrał nie źle, ale wręcz fatalnie.
Odpowiedział: Paweł Pomianek
—————-
Przeczytaj odpowiedzi na inne pytania Użytkowników:
Pierwszego lutego czy pierwszy lutego?
Czy można prowadzić taką „dżdżownicę”? Problem z przecinkami
Poszukuję osobę czy osoby? Odpowiedź na pytanie Czytelniczki
Co tutaj pożera czas? Czy konstrukcja jest jednoznaczna?
Czy pytanie „dlaczego?” wolno zastąpić skróconym – „czemu?”
I znowu będę dyskutował z NSPP. Co robić, takie hobby 🙂
„On jest nie wysoki, wręcz przeciwnie – niski.”
Primo: Zdanie to uważam za co najmniej nieszczęśliwe. NSPP (który nb. zdaniem prof. Bańko nie jest słownikiem normującym, lecz wydawnictwem opiniotwórczym) nie powinien takiego przykładu w ogóle używać. Dziwaczna konstrukcja, ni to utwierdzenie, ni to podwójne przeczenie, ni to przeciwstawienie.
Secundo: Gdyby zdanie brzmiało: „On jest nie wysoki, ale niski.” sprawa byłaby jasna – przeciwstawienie (nie A lecz B). „Nie wysoki” rozdzielnie. Jednakowoż w wersji z NSPP mamy logikę jakąś pokrętną, nawet nie umiem jej poprawnie ująć (nie A, nieA: B?).
Recapitulatio: Poprawne zdanie powinno brzmieć: „On jest niewysoki, a dokładniej – niski”. I w tym zdaniu „niewysoki” oczywiście razem jako samodzielny przymiotnik. Inna wersja: „On jest nie wysoki, lecz niski”. „Nie” jako przeczenie, więc rozdzielnie.
Tak, oczywiście ma Pani rację. Trochę się dziwię, że półtora roku temu skorzystałem z tak nietrafionego pomysłu. W każdym razie co do ortografii i ogólnej zasady omówienia jest chyba w porządku. Więc pozwolę sobie pozostawić to w takiej formie w nadziei, że zainteresowani zadadzą sobie także trud przeczytania komentarzy.
Dbałe wąsy? Ejże! Czy przypadkiem nie miał Pan na myśli wąsów zadbanych? Wąsy nie mogą być dbałe; dbały może być o nie, o te wąsy, ich właściciel.
Dla informacji naszych Czytelników dodam jeszcze, że z Użytkowniczką, wymieniłem jeszcze kilka interesujących maili. Relację zostawiam poniżej, ponieważ nasze spostrzeżenia być może komuś się przydadzą.
Zostałem zapytany, czy gdyby w tym zdaniu nie było konstrukcji osadzonej wokół spójnika „ale” to należałoby napisać łącznie: „nieniedbałe”?
Odpisałem następująco:
Nie wyobrażam sobie takiej konstrukcji w innym znaczeniu. Coś może być dbałe lub niedbałe. A nie niedbałe tylko w tego typu konstrukcji. Użycie słowa nieniedbałe po prostu byłoby błędem. Trzeba by poszukać synonimu.
Dlatego właśnie napisałem, że osobna zasada wydaje mi się niepotrzebna.
Czytelniczka zauważyła jednak, że trudno jej się zgodzić z tym, że „nie niedbałe” jest konstrukcją wadliwą i stwierdziła, że według niej jest to elipsa (gdyby wstawiono tam „jest” [ nie jest niedbałe] lub „wydaje się” [analogicznie] to już wyglądałoby zupełnie normalnie). Z tego względu do samej konstrukcji nie miałaby zastrzeżeń. Natomiast intrygujące jest połączenie nie+nie+dbałe. Użytkowniczka zobowiązała się również, że jeśli natknie się na podobną kwestią, to mnie poinformuje.
Odpisałem następująco:
Oczywiście konstrukcja eliptyczna może wystąpić. I wtedy napiszemy dokładnie tak, jak autor podanego przez Pani tekstu czy jak Pani w swoim mailu, czyli: nie niedbałe. Jeśli w środek możemy wstawić inny wyraz, to oczywiście piszemy rozdzielnie. Mimo wszystko trudno mi sobie wyobrazić taką konstrukcję bez „jest” i w innym układzie niż sytuacja przeciwstawienia.
Jeśli natknie się jednak Pani na coś takiego będę wdzięczny za informację.
Dodam tylko, że tego typu dociekliwość językową, jaką zaprezentowała Pytająca, bardzo sobie cenię. Takie podejście świadczy o bardzo świadomym podejściu do języka. Do którego i innych czytających naszego bloga zachęcam.