Uzupełniamy naszą bazę informacji. Tym razem zapraszamy do śledzenia cyklu wpisów na temat wybranych części zdania. Poniżej artykuł o przydawce. Wkrótce także teksty szczegółowo opisujące orzeczenie oraz dopełnienie. Napiszemy także o poszczególnych związkach wyrazowych (związku rządu oraz związkach zgody i przynależności). Autorem cyklu wpisów jest Tomasz Powyszyński vel Emil Ruciński.
Przydawka to część zdania, która określa rzeczownik, ewentualnie inną deklinowaną część mowy, czyli zaimek, przymiotnik, imiesłów, liczebnik. Przydawkami mogą być: przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, rzeczowniki, wyrażenia przyimkowe, zaimki wskazujące i dzierżawcze, liczebniki – określają one cechy i odpowiadają na pytania: jaki, który, czyj, ile.
Poniżej podział przydawek ze względu na cechy gramatyczne (przynależność do części mowy i rodzaj związku składniowego z wyrazem określanym):
1. Przydawka przymiotna
Jest wyrażona przymiotnikiem lub częścią zdania występującą w formie przymiotnikowej, czyli zaimkiem dzierżawczym i wskazującym, imiesłowem przymiotnikowym, liczebnikiem porządkowym, mnożnym i wielorakim, np.
- Dostałem cudowne pióro.
- Nie używaj mojej suszarki.
- Tamto okno musi być otwarte.
- Jej mąż jest porządnym człowiekiem.
- Potrójny obrót zrobił wrażenie na widzach.
- Dyskutowano o wielorakich środkach ostrożności.
- Piękna, niewysoka, niebieskooka dziewczyna prezentowała suknię ślubną.
Przydawki i wyrazy określane tworzą związki zgody. Ich wspólne cechy gramatyczne to liczba, rodzaj i przypadek, np.
- Wszedł wytworny artysta.
- Cieszymy się z udanych wakacji.
- Poszliśmy mało uczęszczaną drogą.
Jeśli przydawka przymiotna jest połączona z liczebnikiem głównym (jeden, dwa, dziesięć), to automatycznie tworzy z rzeczownikiem związek zgody, a jego związek z liczebnikiem zależy od typu jego połączenia z rzeczownikiem, np.
- Dwie ostatnie kobiety wyszły z pokoju.
- Jedenaście młodych Polek przeszło do drugiego etapu.
- Dwadzieścia pięć naszych studentek weźmie udział w praktykach.
O kolejności przydawek przymiotnych w zdaniu decydują ich cechy znaczeniowe oraz uwarunkowania kontekstowe:
a) Przydawki charakteryzujące stawiamy przed wyrazem określanym, wskazują one na cechy przygodne przedmiotu i nie stanowią żadnego zamkniętego zbioru, np. duże mieszkanie, szykowny strój, mokra jesień.
b) Przydawki klasyfikujące (gatunkowe) stoją po wyrazie określanym, wskazują one najistotniejszą cechę przedmiotu, jego miejsce w zbiorze, stanowią składniki klas zamkniętych, np. filologia polska, prawo karne, wojewoda krakowski.
c) Przydawki charakteryzujące mogą stać po wyrazie określanym, gdy:
– funkcjonalnie są przydawkami orzekającymi, np. Dziecko, przestraszone, nie odpowiadało;
– są składnikami wyrażeń przeciwstawnych, np. Miał dziewczynę młodą, ale bardzo dojrzałą;
– wchodzą w skład wyliczeń, np. To sportowiec ambitny, pracowity i skromny;
– pada na nie akcent logiczny, np. To obraz przeciętny, a nawet kiczowaty.
d) Przydawki klasyfikujące mogą stać przed wyrazem określanym, gdy:
– w zdaniu występuje przydawka dopełniaczowa lub przyimkowa, np. Wyższa Szkoła Biznesu (ale: szkoła wyższa), ekologiczny poradnik dla leśników (ale: poradnik ekologiczny);
– kontekst nie mówi wyraźnie, do którego wyrazu się odnoszą, np. ocena politycznej aktywności grupy (jeżeli zmienimy szyk na: ocena aktywności politycznej grupy, to przydawka politycznej będzie mogła się odnosić i do aktywności, i do grupy).
2. Przydawka rzeczowna
Tworzy związek zgody z wyrazem określanym, ale obejmuje on tylko kategorię przypadka. Taką funkcję pełnią rzeczowniki, które stoją po wyrazie określanym, np. Pojedziemy do miasta Krakowa, Powinieneś się skonsultować z jakimś lekarzem dentystą. Przydawka rzeczowna może się łączyć z wyrazem określanym za pomocą wyrazów: jako, mianowicie, jak, niby, np. Powiem mu prawdę jako przyjaciel, nie jako szef; Wybrał sobie najpiękniejszy kwiat z kwiaciarni, mianowicie orchideę. A jeśli wyrazami wprowadzającymi przydawkę rzeczowną są: jak, niby, to występuje ona tylko w mianowniku, np. Ten człowiek jak komputer zapamiętuje wszystko.
3. Przydawka dopełniaczowa
Jest nią rzeczownik w dopełniaczu, który z wyrazem nadrzędnym tworzy związek rządu, np. szum morza, koncert życzeń. Występuje po wyrazie określanym. A jeżeli przy tym samym wyrazie stoi i przydawka przymiotna, i przydawka dopełniaczowa, stanowiące pewną całość, to przymiotną stawiamy przed wyrazem określanym, np. poetycki obraz burzy morskiej (nie: obraz poetycki burzy morskiej).
4. Przydawka przyimkowa
Ma postać wyrażenia przyimkowego. Znajduje się po wyrazie określanym i tworzy z nim związek przynależności, np. żabki do firanek, klucz do furtki, sweter w paski, nóż do chleba, meble za trzy tysiące.
Autor: Tomasz Powyszyński
*****************
W Bazie informacji znajdziesz omówienie absolutnie podstawowych kwestii dotyczących poprawnego używania języka polskiego. Baza może być przydatna na co dzień przy tworzeniu tekstów (zwłaszcza pisanych). Pozostanie ona na blogu na stałe. Dzięki temu, przy części tematów będziemy mogli odwoływać się do tych wpisów.
