Językowe dylematy

25 lipca 2016

Zwroty adresatywne w powieści archaizowanej… – dokończenie

(Przeczytaj pierwszą część opracowania) Linki do źródeł znajdują się na końcu pierwszej części opracowania Część III Orzeczenie w zwrotach adresatywnych W stosunkach z grupy 1a stosowano następujące formy orzeczenia (od najbardziej poufałej do najpokorniejszej): Jak sobie życzysz, Miłościwy Panie. (2 os. l. poj.) Jak sobie życzycie, Miłościwy Panie. (2 os. l. mn.) Jak Miłościwy Pan raczy sobie życzyć. (3 os. […]
23 lipca 2016

Zwroty adresatywne w powieści archaizowanej… – cz. I

Prolegomena Poniżej przedstawiam wynik moich dociekań, których powodem była dyskusja z p. Pomiankiem (po prawdzie, to ja gardłowałem, a p. Pomianek raczył się dystansować) wywołana pytaniem p. Gunnara: Czy w powieści historycznej w dialogach między sługą a królem zwrot adresatywny sługi wobec władcy „Panie/panie” (np.: – Jak sobie życzysz, Panie/panie – odparł podczaszy) należy pisać dużą literą (Panie) czy małą (panie)? […]
28 kwietnia 2016

Tomasz Marek: Liczebniki porządkowe

Esej napisany na podstawie kwerendy źródłowej pod wpływem wyraźnej zachęty p. Pomianka Przytoczone poniżej zasady rządzące słowotwórstwem liczebników porządkowych nie znajdują (poza jednym przypadkiem w (2)) oponentów w zakresie ich brzmienia. Powołują się na nie nawet ci językoznawcy, którzy, jak to wykażę w swoim wywodzie, nie rozumieją ich i w konsekwencji nie stosują ich właściwie. Liczby w nawiasach kwadratowych odnoszą się […]
4 kwietnia 2016

W alei, na alei, przy alei. Opinie

W ostatnim czasie na Językowych Dylematach publikowanych jest wiele ciekawych komentarzy. Bardzo interesująca dyskusja miała miejsce w kontekście pytania zadanego przez p. Christopha: Jak jest poprawnie: Jestem zameldowany w Alei Platona. Jestem zameldowany na Alei Platona czy Jestem zameldowany przy Alei Platona? Całość dyskusji można prześledzić tutaj. W tym miejscu chcielibyśmy przytoczyć dwie ciekawe opinie na ten temat. Autorem pierwszej […]
20 marca 2016

Wszem wobec, nie wszem i wobec

Nieraz można usłyszeć sformułowania typu „Ogłaszam wszem i wobec”. Wynikają one najczęściej z faktu, że mówiący nie do końca rozumie, co mówi, albo po prostu się nad tym nie zastanawia. Dająca się obecnie słyszeć fraza wszem i wobec jest współczesną i nieuzasadnioną historycznie innowacją dawnego wszem wobec – skróconej wersji konstrukcji wszem wobec i każdemu z osobna lub podobnych – […]
29 grudnia 2015

Stodrugotysięczny czy sto tysięcy dwutysięczny? O liczebnikach porządkowych o ogromnej wartości

Nie tak dawno, prawdopodobnie z zagranicy (autor maila podpisany jest cyrylicą), otrzymaliśmy następującą wiadomość: Już od kilku dni szukam informacji na temat liczebników porządkowych i nie mogę znaleźć. Jak poprawnie napisać następujące liczebniki porządkowe: 21 000, 22 000, 101 000, 102 000, 121 000, 122 000? I jaka jest sytuacja ze słowami typu XXXprocentowy, XXXletni? Skoro tysięczny jest przymiotnikiem tak […]
24 listopada 2015

Obok instruktażu istnieje również instruktarz. I ma inne znaczenie

Wszyscy znamy wyraz instruktaż, który oznacza udzielanie komuś wskazówek, instruowanie. Nie każdy wie jednak, że w polszczyźnie istnieje również wyraz instruktarz, który oznacza zbiór instrukcji lub przepisów, książkę z instrukcjami. Dodać trzeba, że wyraz ten uchodzi dziś jednak za przestarzały, a w jego miejsce mówimy zazwyczaj po prostu o instrukcji (lub zbiorze instrukcji). Prof. Mirosław Bańko w poradni językowej PWN […]
12 listopada 2015

Czy zapis daty można zacząć od zera, np. 09.10.2015

Nie tak dawno temat ten poruszył (pośrednio, bo skupiając się na nieco innej kwestii) jeden z naszych Czytelników, p. piotr (zapis nicku oryginalny). Jeśli dopełnianie zerem liczby dni jest błędem, to dlaczego dopełnianie liczby miesięcy nie jest? Wydaje się to trochę nielogiczne – zauważył. Osobiście zawsze byłem zdania, że zapis taki jak w tytule, 09.10.2015, lub inne analogiczne: 01.01.2001, 02.01.2016 […]
28 czerwca 2015

Jeden przecinek… i bohater usiądzie w innym miejscu

Oto nie pierwszy już ciekawy przykład zdania, w którym jeden przecinek zmienia istotnie sens. – Zechciej nalać mi soku. Zaschło mi w gardle po podróży – powiedział, odchodząc do najbliższego, pustego stolika. Wypowiedź narracyjna oznacza, że bohater podszedł do stolika, który znajdował się najbliżej. I właśnie ów konkretny stolik stojący najbliżej nie był przez nikogo zajęty. Ale jeśli skasujemy przecinek […]
21 kwietnia 2015

Zapisy wymiarów. Uzupełnienie: Przecinek dziesiętny

Aż trzy osoby celnie wskazały na niedoskonałość w naszym ostatnim wpisie (zob. tutaj), zwracając uwagę na niepełność naszej odpowiedzi. Przypomnijmy na początek pytanie Czytelniczki: Piszę z prośbą o pomoc w ustaleniu, która forma zapisu wymiarów będzie poprawna: (140.8mm x 72.4mm x 9.9mm) czy może to zapisać bez tych spacji przed i po znaku x? Naturalnie wtedy miary trzeba będzie usunąć. […]
22 marca 2015

Skrót od Spółki Akcyjnej: SA czy S.A.?

W 2011 r., zachęceni przez Czytelników, podjęliśmy na stronie temat skrótów (i skrótowców) od nazw spółek. Odsyłam do tekstów: Spółki i skrótowce oraz «Spółka» czy «spółka» z ograniczoną odpowiedzialnością?. Po długim czasie do tego ciekawego (i bardzo nieuporządkowanego językowo) tematu wracamy, by omówić temat skrótowca od Spółki Akcyjnej, a właściwie po to, by przytoczyć dwie warte zauważenia opinie w tej […]
20 stycznia 2015

Staro-cerkiewno-słowiański, ale szaroniebieskosrebrzysty – przymiotniki złożone z trzech członów nierównorzędnych

Użytkownik o wdzięcznym nicku Ktoś zmotywował nas ostatnio do tego, by powrócić do tematu przymiotników złożonych, który omawialiśmy jeszcze w roku 2010. Zwrócił nam bowiem uwagę na konieczność pewnego istotnego uzupełnienia. Kwestię rozróżnienia przymiotników złożonych z dwóch członów omówiliśmy szczegółowo w tekście Jasnoczerwony, czarno-biały i nowo wybrany. Podobna konstrukcja – różna pisownia. Dlaczego?. Krótko przypominam: pisownię łączną stosujemy wtedy, gdy […]
12 września 2014

Z kumplem-kuzynem. Czy Dominika napisała poprawnie? O pisowni z łącznikiem i rozdzielnej

Dominikę (na zdjęciu), moją szwagierkę, znają z twarzy wszyscy stali Czytelnicy naszej strony, bo niemal od początku jej fotografie towarzyszą wpisom na Językowych Dylematach. Dziś jednak chcę nawiązać do jej osoby w kontekście stricte językowym. Otóż jakiś czas temu Dominika, podpisując zdjęcie, na którym znajdują się jej pierworodny oraz mój syn Piotruś, użyła następującego sformułowania: „Z kumplem-kuzynem Piotrusiem”. Użycie w […]
5 września 2014

Śmiali się czy śmieli się

Zapewne niemal każdy Czytelnik spoza terenu Mazowsza odpowie natychmiast, że formą poprawną jest śmiali się, a brzmienie śmieli się wyda mu się wręcz dziwne. I rzeczywiście formą bardziej rozpowszechnioną, mającą dłuższą tradycję jest ta oparta na samogłosce a. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN wskazuje ją nawet jako jedyną poprawną w ramach polszczyzny ogólnej. Dla Czytelników z Mazowsza mam jednak dobrą […]
27 lipca 2014

Grejfrut czy grejpfrut

Które z powyższych brzmień jest poprawne? W wymowie często słyszymy uproszczone grejfrut. Forma ta nie jest piętnowana przez językoznawców, ale uznawana po prostu za potoczną, możliwą do zaakceptowania w polszczyźnie mówionej. Należy tylko zwracać uwagę, by grejfrut nie przedostawał się do języka pisanego, w którym uchodzi raczej za błąd. Poprawne formy zapisu to grejpfrut i grapefruit (choć ta oryginalna pisownia […]
12 marca 2014

Dlaczego piszemy Białostocczyzna, ale białostoczanie

Zadawane na naszej stronie pytania dotyczą często odmiany nazw miejscowości lub nazw mieszkańców danego terenu. Niekiedy zdziwienie budzi fakt, że tak odmienny jest – dajmy na to – przymiotnik utworzony od danej nazwy własnej od formy określającej mieszkańców. Dlatego dziś na przykładzie pokrewnym tłumaczymy, skąd biorą się niektóre różnice. W dwóch formach przytoczonych w tytule zdziwienie może budzić fakt, że […]
9 marca 2014

Dialogi. Wypowiedź bohatera a didaskalia – jedna czy wiele opcji?

Ostatnio na naszym facebookowym profilu wywiązała się dyskusja na temat narracji w dialogach – konkretnie chodziło o to, kiedy didaskalia powinny się rozpoczynać wielką literą (i powinno się postawić kropkę po wypowiedzi bohatera), a kiedy małą. Pan Marcin podsunął mi pewne pytanie oraz odpowiedź na nie z poradni językowej PWN. Oto pytanie…: Mam problem z zapisem didaskaliów. Wiem, że wszystkie […]
22 grudnia 2013

Święta Teresa z Avila czy z Avili

Jako katolik (ponadto z wykształcenia nie tylko polonista, lecz także teolog) zawsze w okolicach Świąt staram się rozstrzygnąć jakiś dylemat językowy mniej lub bardziej związany z religią. Dziś parę słów o tym, skąd dokładnie pochodziła Teresa Wielka. Jednym zdaniem, dla przypomnienia (lub informacyjnie): św. Teresa Wielka to hiszpańska karmelitańska mistyczka żyjąca w XVI wieku, ważna postać, odnowicielka dyscypliny i życia […]
9 grudnia 2013

Nadwerężyć czy nadwyrężyć

Obydwie wymienione w tytule formy są dziś uznawane za poprawne, ale jedna z nich jest bardziej uzasadniona historycznie i dłużej obecna w polszczyźnie. Wyraz ten został pierwotnie zapożyczony z języka ukraińskiego, mając formę nadweredzić. Miał on też inne znaczenie – ‘nadpsuć’. Pod wpływem gwarowym czasownik ten został zniekształcony do formy nadwerężyć, która weszła następnie do normy ogólnej polszczyzny. Z czasem […]
17 października 2013

Czy „gratisy” to poprawna forma?

Ostatnio spotkałam się z pewną wątpliwością dotyczącą odmiany wyrazu „gratis”. Nie od dziś słowo to otacza nas niemal z każdej strony, a w celu uruchomienia naszych portfeli zostało odmienione już przez wszystkie przypadki. Czy słusznie? Okazuje się, że tak! Słowo to zostało zapożyczone z łaciny i pierwotnie miało bardzo bliskie znaczenie do tego, jakie znamy. „Gratis” (z łac. gratia – […]