Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (55)

Poniższe ciekawostki ponownie opracował Tomasz Marek.

Czy wiesz, że miesiąc styczeń do XVI wieku był lutym?

1.
Czy wiesz, że…

w staropolszczyźnie epoki przedpiśmiennej istniało zróżnicowanie znaczeniowe form czasu bezokolicznikowego złożonego (będzie widzieć) i form osobowych tegoż czasu (będzie widział)? Forma osobowa (będzie widział) miała znaczenie futurum exactum, czyli czasu przyszłego uprzedniego. W zastosowaniach wyglądało to tak:
Będę widzieć podchodzącego nieprzyjaciela.
Będę widział, zanim nieprzyjaciel się zbliży.
za: Grzegorz Jagodziński, Gramatyka

2.
Czy wiesz, że…

czasowniki patrzeć i patrzyć są równoprawne, choć ich popularność użycia zależy od czasu gramatycznego? Forma bezokolicznikowa patrzeć jest znacznie częstsza niż patrzyć, ale w czasie przeszłym jest odwrotnie: forma patrzyłam jest częściej używana niż patrzałam.

3.
Czy wiesz, że…

w staropolszczyźnie rzeczownik goła był synonimem śmierci? Objawia się to w licznych, często zapomnianych przysłowiach: „Nie pomogą zioła, kiedy każe wsiadać goła”, „Goła ma ten obyczaj – odstrychnie od wszystkiego”. Z gołym (w roli przymiotnika) jest też staropolski (Adam Korczyński, XVII/XVIII w.) frazeologizm „panienka na gołym obroku stoi”: „jest przypowieścią prostą o tych, które już ołtarza dorostą” (pisownia oryginalna), czyli o czekającej zamążpójścia.
za: A. Brückner, Język Wacława Potockiego…

4.
Czy wiesz, że…

miesiąc styczeń do XVI wieku był lutym? U początków naszego stycznia stoi forma sieczeń* nawiązująca do sieczenia, czyli ‘wyrębu drzew’. Wariantem słowa sieczeń było słowo tyczeń, pochodzące od rodzaju drewna użytkowego, czyli ‘tyki, drąga’. Ostatecznie około XV-XVI wieku z połączenia siecznia z tyczniem powstała postać styczeń. A luty przesunięto o miesiąc.
za: prof. Jan Miodek dla „Gazety Wrocławskiej”
* – inni wywodzą nazwę stycznia od „stykania” się ze starym rokiem

5.
Na pewno wiesz…

co dziś oznaczają słowa grzecznie, grzeczny. Kiedyś (XVII w.) ich słownikowa definicja była inna: »dobrze (dobry itd.), przyzwoicie, stosownie, właściwie, trafnie; uprzejmie, łaskawie«, bo pochodził od „k-rzeczy”, czyli „do rzeczy”, ale i tak nasi antenaci rozumieli grzeczność jeszcze inaczej: grzeczna mogła być hulanka (tzn. że i gorącą głowę szabelką studzono, i dziewkom wygodzono – grzecznie oczywiście – i pod stół wielu wpadło), grzecznie można było „kury ryżem przyprawić”, grzecznie można było umierać (kto zaproponuje synonim?). A oto cytat z Ksiąg Metamorphoseon… (1638 r.) Kaspra Niesieckiego: ‘Nieśmieszli w knieie źwierząt sámá wniść bespiecznie/ z Bogiem możesz pustynie leśne zwiedzić grzecznie’.
Wygląda na to, że dawniej grzecznie, grzeczny były słowami-wytrychami, które oznaczały wszelką pochwałę. Słowo to zmieniło znaczenie w XVII w. i odtąd grzeczny znaczy „dobrze wychowany, posłuszny”. Azaliż nie grzeczna to ciekawostka?
za: IJP PAN, Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII w.
za: B. Walczak, Zarys dziejów języka Polskiego


One Reply to “Czy wiesz, że… Ciekawostki językowe (55)”

  1. Brunetka

    …grzecznie umierać… – chyba „godnie” może być w miarę sensownym synonimem
    Trafiłam tu dziś po raz pierwszy, w pogoni za wyjątkami do dyktanda, bardzo mi się tu podoba!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Jesteśmy pasjonatami polszczyzny i pracy ze słowem pisanym. Założyliśmy tę stronę, by dzielić się swoją wiedzą na temat naszego języka i rozwiązywać językowe dylematy naszych czytelników. Postawiliśmy sobie za cel także rzetelne przygotowywanie tekstów do druku i pomoc autorom podczas wszystkich kolejnych etapów procesu wydawniczego, dlatego oferujemy profesjonalną redakcję, korektę oraz skład i łamanie tekstu. Autorami tekstów na stronie są: Paweł Pomianek, gospodarz serwisu, właściciel firmy Językowe Dylematy, doświadczony redaktor tekstów oraz doradca językowy, a także zaproszeni goście.

Zadaj pytanie językowe!

Jeśli masz językowy dylemat, kliknij tutaj i zadaj pytanie.

Polub nas!

Najnowsze komentarze

  1. Przed pierwszym? Przed czy wynika to z tego? Naprawdę Pani o to pyta, czy zapomniała Pani czegoś wkleić, a miało…

  2. Dzień dobry. Mam dylemat językowy. Czy w podanym poniżej przypadku będzie występował przecinek przed "czy"? Chodzi mi o pierwsze użyte…

  3. Dzień dobry. Dostępne słowniki wskazują formę krótkofalowiec: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/krotkofalowiec;5443948.html https://sjp.pwn.pl/so/krotkofalowiec;4455133.html

  4. Dzień dobry Mam pytanie, a zarazem dylemat. Jestem twórca filmów na kanale YT. Jako twórca, często pełnię także rolę lektora.…

  5. Polszczyzna jest językiem, w którym wyrazy odmieniamy. Aby nie odmieniać danego wyrazu, musi istnieć reguła na podparcie tego zwyczaju lub…

  6. Czy nazwy takie jak Windows, Linux i FreeBSD się odmieniają przypadki? Czy poprawnie jest «Aplikacja dla Windows», «Aplikacja dla Linux»…

  7. Nie, w tym przypadku nie jest to konieczne. Wiele zależy od tego, czy używamy dla myśli jakiegoś specjalnego oznaczenia, czy…

  8. Czy myśli bohaterów też wprowadzamy koniecznie nowym akapitem jak wypowiedzi? Pozdrawiam

  9. Odpowiedź można z łatwością znaleźć w poradni językowej PWN: tutaj. „Akademia pana Kleksa”.

  10. "Akademia Pana Kleksa" czy "Akademia pana Kleksa" - który tytuł jest poprawny?

Archiwa

czerwiec 2018
N P W Ś C P S
 12
3456789
10111213141516
17181920212223
24252627282930

Nasze nagrania