Część zdania, która stanowi uzupełnienie treści czasownika, przymiotnika i czasami przysłówka. Występuje w rzeczowniku lub zaimku w przypadku zależnym, a także w czasowniku w bezokoliczniku. O tym, w jakiej postaci gramatycznej występuje, decyduje wyraz nadrzędny, czyli określany, rządzący.
Dopełnienia określające czasowniki
Dopełnienie bliższe występuje w formie biernika, dopełniacza i narzędnika przy czasownikach przechodnich, czyli takich, które mogą tworzyć stronę bierną (pisać książkę, oglądać wystawę, rządzić krajem).
1. Dopełnienia biernikowego wymaga duża liczba polskich czasowników, np. Obejrzyjmy wschód słońca; Recytuje wiersze Słowackiego; Czy widzisz ten dom?; Przeczytaj wspomnienia podróżników; Wygrał konkurs ortograficzny.
2. Dopełniania bliższego w formie dopełniacza używamy przy następujących rodzajach czasowników:
- zaprzeczonych, jeśli w formie twierdzącej rządzą biernikiem, np. Nie napisałem tego tekstu (ale: Napisałem ten tekst); Nie polubiłem tego chłopaka; Nie wykazałeś dobrej woli; Nie znalazłem niczego interesującego;
- odnoszących się do części podmiotu, np. dołożyć drew, dostarczyć rozrywek, kupić cukierków, wlać herbaty;
- będących odpowiednikami znaczeniowymi czasowników zaprzeczonych, np. brakować żywności (czyli nie wystarczać), odmówić poparcia, zapomnieć zadania, zaprzestać poszukiwań.
Jeżeli chodzi o dopełnienia biernikowe i dopełniaczowe, o których jest wyżej mowa, to nie wszystkie można zaliczyć do bliższych. Dopełnienie bliższe poznaje się po tym, że jeżeli przekształci się orzeczenie czynne na stronę bierną, to ono przejmuje funkcję regularnego, mianownikowego podmiotu.
3. Dopełnienie bliższe narzędnikowe występuje najczęściej po czasownikach oznaczających rządzenie, np. dowodzić armią, dyrygować zespołem, kierować ruchem, sterować statkiem, władać terytoriami zamorskimi.
Dopełnienie dalsze przybiera postać dowolnego przypadka zależnego i towarzyszy czasownikom nieprzechodnim, czyli takim, które nie tworzą strony biernej. Wyróżniamy ich pięć rodzajów:
- dopełniaczowe, np. życzyć powodzenia, chcieć zmian, podburzać do zamieszek;
- celownikowe, np. wybaczać winowajcom, przyglądać się sportowcom, zmierzać ku dobremu;
- biernikowe, np. patrzeć na chmury, czekać na decyzję, podjeżdżać pod okno;
- narzędnikowe, np. dominować nad przeciwnikiem, szczycić się sukcesami, zgadzać się z przedmówcą;
- miejscownikowe, np. myśleć o historii, przypominać o przeszłości, zapomnieć o obowiązkach.
Dopełnienie czasowników modalnych i fazowych
Czasowniki modalne, ze względu na charakter gramatyczny określeń, dzielą się na trzy grupy:
- czasowniki wymagające dopełnienia w bezokoliczniku, np. kazać (zrobić), móc (powiedzieć), musieć (ćwiczyć), przestać (oszukiwać), usiłować (ukraść), a także: można (zwrócić uwagę), należy (powiedzieć), trzeba (zrobić), wolno (biegać);
- czasowniki wymagające albo dopełnienia w bezokoliczniku, albo w postaci rzeczownika odczasownikowego, np. kończyć (tłumaczyć tekst albo tłumaczenie tekstu), zapomnieć (sprzątnąć pokój albo o sprzątnięciu pokoju), zdecydować się (pracować dorywczo albo na pracę dorywczą);
- czasowniki wymagające rzeczowników odczasownikowych, np. kontynuować (poszukiwania), prosić (o wsparcie), rozpocząć (starania), zezwolić (na przyjęcie).
Dopełnienia określające przymiotniki
Mogą przybierać formę wszystkich przypadków zależnych oraz bezokolicznika. Regularny rząd mają: przymiotniki odczasownikowe (chciwy zysku, zgodny z przekonaniami, żądny wrażeń), przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym (mądrzejszy ode mnie, szybszy od wiatru, najmilszy z nas, najbogatszy z Polaków) oraz leksemy, które nie stanowią żadnej zwartej klasy formalnej czy znaczeniowej (wierny zasadom, godny uznania, zdolny do wszystkiego).
Czasami mogą wystąpić skrócone postaci przymiotników, które także są określane przez dopełnienia, np. wart pieniędzy, pełen wiary, rad ze zwycięstwa, gotów zapłacić.
Dopełnienia określające imiesłowy przymiotnikowe
Mogą przybierać formę wszystkich przypadków zależnych. Rząd imiesłowów przeważnie pokrywa się z wymaganiami gramatycznymi czasowników, od których zostały utworzone, np. oczekujący pochwał, szukający wrażeń, przyglądający się sportowcom, skazany na zapomnienie, uczulony na sierść, zdany na łaskę, cieszący się sławą, tańczący z wilkami, przekonany o prawdziwości.
Autor: Tomasz Powyszyński
Kliknij i czytaj inne artykuły o częściach zdania!
*****************
W Bazie informacji znajdziesz omówienie absolutnie podstawowych kwestii dotyczących poprawnego używania języka polskiego. Baza może być przydatna na co dzień przy tworzeniu tekstów (zwłaszcza pisanych). Pozostanie ona na blogu na stałe. Dzięki temu, przy części tematów będziemy mogli odwoływać się do tych wpisów.
Zastanawia mnie podany przykład dopełnienia: „brakować żywności (czyli nie wystarczać)”. Gdybym zbudował zdanie: „W kraju brakuje żywności.” – Wyraz „żywności” będzie chyba podmiotem logicznym przy czasowniku wyrażającym brak.
Chyba, że w powyższej zasadzie chodziło o ściśle wyrażony zwrot, np. Z powodu kryzysu w kraju może brakować żywności.